روانی و آسانی در شعر سعدی موج می‌زند/ بوستان کتابی اخلاقی

به گزارش خبرنگار مهر، محمود فتوحی، استاد دانشگاه فردوسی مشهد و یکی از سعدی پژوهان مطرح کشور پنج‌شنبه شب در شب دوم از برنامه «هفت شب بر خوان سعدی» اظهار داشت: مراد سفینه در شعر سعدی همان مجموعه شعرش است و همیشه با تری و روانی قرین است و اما اینکه چرا به خراسان می‌رود، غالباً سعدی هر گاه نظری به خراسان می‌کند، می‌تواند دو دلیل داشته باشد یکی اینکه شعر پارسی از دیرباز مرکز و پایتختی داشته است بنام خراسان، همانگونه که ناصر خسرو و خاقانی نیز خراسان را خواستگاه ادبی و مرکز شعر پارسی می دانسته‌اند و این سنتی دیرینه بوده است.

فتوحی بیان کرد: روانی، تری و سهل و آسانی که در شعر سعدی موج می‌زند، دلیل فرستادن سفینه شعر او به خراسان بوده است، ویژگی که در شعر خراسان دیده نمی‌شود، مثلاً اشعار انوری که به اعتقاد بسیاری در تکنیک بسیار به سعدی نزدیک است، چنین سادگی، تری و طبیعی بودن زبان هرگز در آن نمی‌بینیم.

وی با بیان اینکه در غزلیات سعدی سنگینی نحو دیده نمی‌شود، افزود: آنچه در شعر سعدی دیده می‌شود، طبیعی بودن و روانی است که به سوی گفتار مردم می‌رود و نزدیک می‌شود.

این سعدی پژوه به رقص ضمیر در شعر سعدی اشاره کرد و گفت: اگر رقص ضمیر را در شعر سعدی و فردوسی مقایسه کنید می‌بینید که لطافت، غافلگیری و تأثیرات عاطفی که این رقص ضمیر دارد، در شعر سعدی معانی افزوده ایجاد می‌کند که معانی افزوده هرگز در شعر فردوسی دیده نمی‌شود.

فتوحی ادامه داد: ویژگی نحوی که در شعر خراسانی است و در اشعار بسیاری از شاعران نیز به وفور دیده می‌شود در شعر سعدی از بین رفته است زیرا ویژگی‌های نحوی خراسانی شعر را ثقیل می‌کند و روان نیست اما در شعر سعدی تری، روانی و شیرینی قرار است ایجاد شود.

این استاد دانشگاه فردوسی مشهد بیان کرد: در شعر سعدی انرژی در جمله است که انرژی و نیروی عاطفی است و منطبق با مقاصد گوینده است و از آنجا که می‌گویند معنی نحو قصد است، مقاصد و اغراض وقتی که فشار می‌آورند و انرژی عواطف ایجاد می‌کنند و در جمله جاری می‌شوند، این به هم ریختگی منجر به انطباق عواطف با ساخت نحو می‌شود و روانی از اینجا نتیجه می‌گیرد.

او با بیان اینکه سعدی یک شهروند شیرازی بوده است، افزود: شیراز مهد علم و نحو است و این دلاور تر زبان ما شیراز و آگاه است از اهمیت علم نحو، اگر به دقت بکاویم او با رندی کامل تمام مفاهیم نحوی که در جهان عرب شهرت دارد از هر کدام چیزی گرفته است و به خوبی بهره برده است.

این سعدی پژوه با بیان اینکه، سعدی وقتی می‌گوید «از پارس به خراسان می‌رود سفینه ای» مرادش همین تکنیک‌های نحوی است و سعدی به خوبی با جابجایی و بازی با آن، عواطف می‌آورد برای جمله، که اینها در شعر هیچکدام از شاعرانی چون رودکی، ناصرخسرو و فردوسی نیست.

هنر سعدی در ترازمندی تعادل و آراستگی است

کاووس حسن لی، دیگر سعدی پژوه حاضر در این مراسم نیز در سخنان خود با عنوان «هنر ترازمندی سعدی در بوستان» به این ویژگی برجسته استاد سخن پرداخت و سعدی را همچون بندبازی افسونگر خطاب کرد که با میله‌ای جادویی بر روی ریسمانی نامرئی حرکت می‌کند و بدین صورت هنر خود در ترازمندی تعادل و آراستگی را به رخ می‌کشد.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه سعدی در بوستان از یکسو به دنبال پیام‌های اخلاقی و انسانی و از سوی دیگر به دنبال آفرینش متنی برجسته و شاعرانه است، این خصلت را ناشی از همان هنر ترازمندی سعدی دانست و گفت: کوچک‌ترین تردیدی ندارم که ماندگاری اثری همچون بوستان سعدی و برجستگی آن در برابر سایر منظومه‌های تعلیمی و اخلاقی ترازمندی بی همانند بوستان است و آن آموزه‌های معرفتی اگر با شهد ظرافت نیامیخته بود هرگز ماندگاری بوستان را نمی‌توانست تضمین کند.

حسن لی در ادامه مواردی همچون چیدمان‌های هنری، پرسش‌های انگیزشی و مراعات بی نظیر، جابجایی‌های هدفمند در ارکان جمله، گفتگومندی، گره افکنی، فراز و فرودهای انگیزنده و کشمکش‌های تعلیق انگیز را بخشی از ویژگی‌های هنری بوستان دانست و گفت: سعدی خداوندگار سخن است و در کارگاه خیال خود اکسیری دارد که روایت‌ها را همچون مسی کم بها به گنجی گرانبها تبدیل می‌کند و همزمان با معنایی که در ذهنش شکل می‌بندد اثر خود را ترازمند می‌کند.

وی در بخش دیگری از سخنان خود پرسش و جمله‌های پرسشی را یکی از روش‌های انگیزشی سعدی ذکر کرد و گفت: به عنوان مثال در بوستان که حدود ۴ هزار بیت است بیش از ۴۰۰ مرتبه جمله پرسشی داریم که همین جمله‌ها عاطفه سخن را افزایش داده و انگیزش سخن را بالا می‌برد.

حسن لی با طرح این پرسش که چگونه است که بسیاری از سعدی پژوهان ما بوستان را تنها یک کتاب اخلاقی می‌پندارند، افزود: بوستان به لحاظ مراعات بی نظیر و نشانه‌های روشن یک اثر برجسته، یک اثر هنری شاهکار و برجسته است و این سعدی است که در فراخوانی واژه‌های متناسب با دامنه بسیار گسترده، توانی جادویی دارد و رفتار هنری سعدی در آمیزش این واژه‌های ساده افسونگرانه و بی مانند است.».

سعدی همدل و همزبان مخاطب است

مجدالدین کیوانی، مترجم و استاد ادبیات فارسی نیز در این مراسم به بررسی زبان و بیان سعدی پرداخت دلایل شهرت سعدی به شیرین سخنی را مورد بررسی قرار داد و گفت: اگرچه سروده‌های شیخ حائز تمامی ویژگی‌های شعر ناب است باز تمایل به این داریم که او را شیرین سخن بنامیم این تمایل از دو منبع سرچشمه می‌گیرد اول اینکه سعدی لفظ شیرین را خود در توصیف سخنانش فراوان به کار می‌برد دوم آنکه حس و ذوق همزبانان سعدی لفظ شیرین را مناسب‌ترین صفت برای زبان و بیان و لحن او یافته است.

این پژوهشگر ادب فارسی در تشریح چرایی روی آوردن مخاطبان به استفاده از لفظ شیرین برای آثار ادبی عنوان کرد: در فارسی و چه بسا زبانهای دیگر برای ملموس‌تر کردن کیفیات و هویتهای انتزاعی از نام رنگ‌ها و مزه‌ها استفاده می‌کنند و انتقال یک معنای مجرد به کمک معنای مجرد دیگر آن اثر را ندارد که بیان معنای انتزاعی به کمک چیزی محسوس.

وی افزود: هیچکس منکر شخصیت هنری، توانایی‌های فکری، هوشمندی، زیرکی، آگاهی‌های سیاسی، اجتماعی و در یک کلام جامعیت سعدی نیست اما این حلاوت گفتار شیخ است که به او امکان داده تا این همه امتیازهای هنری و قابلیت‌های فکری و ذوقی را به جذاب‌ترین شکل ممکن عرضه کند و خود نیز بارها به ارزش لحن موسیقایی آثار خود تاکید می‌کند.

کیوانی در ادامه دو عامل روانی بیان و همدلی و همزبانی با مخاطب را دلایل اصلی مؤلفه‌های حلاوت گفته‌ها و آثار سعدی دانست و راز سهل و ممتنع بودن او را همین موضوع دانست و گفت: «سعدی از معدود گویندگانی است که به یمن قوت طبع و احاطه به سطوح مختلف فارسی توانسته میان معیارهای ادبی این زبان با زبان توده‌های مردم تعادل برقرار کند یعنی ادیبانه و شاعرانه بنویسد و بسراید ضمن اینکه از زبان رایج جامعه خود چندان فاصله نگیرد و قدر معقول با زبان آنها سخن بگوید.

وی با بیان اینکه به کمک اشعار نامانوس با احساسات و ذوقیات بشر خاکی و نوشتن متون دور از ذهن و ذوق قاطبه مردم نمی‌توان با آنان رابطه برقرار کرد و به دل‌های مردم راه یافت گفت: سعدی گرچه در علوم ادبی و عربیت تبقلی داشته و تحصیلات او در شهرها و مراکز علمی مختلف مستلزم زبانی متفاوت با زبان معمول و مرسوم جامعه آن روزگار بوده اما به واسطه وعظ و ارشاد مردم در شهرهای مختلف با لایه‌های وسیع‌تری از جامعه سر و کار پیدا کرد و لابد از زبان ساده‌تری نیز استفاده می‌کرد.

کیوانی با اشاره به همدمی و مصاحبت سعدی با تمام خانواده‌های ایرانی از زمان حیات خود تاکنون عنوان کرد: این مهم به این دلیل است که وی به نسل‌های متوالی بیشتر فرصت داده تا با او حرف بزنند و در مصاحبتش باشند نثر و نظم وی را راحت تر بفهمند و او را همزبان و همدلی شیرین گفتار بیابند و سخن او آنچنان تأثیری داشته که بسیاری از گفته‌های او و سروده‌هایش در حافظه آنها نقش بسته و پاره‌ای از نظم و نثرش در میان آنها به امثال و حکم تبدیل شده است.