‌پرواز بر بلندای دانایی در سایه همنشینی با یار مهربان

بیست و سوم آوریل (همزمان با سوم اردیبهشت) مصادف با درگذشت سه تن از نویسندگانی است که نقش مهمی در فرهنگ و ادبیات جهان برعهده داشته اند؛ یعنی ویلیام شکسپیر، سروانتس و اینکا گارسیلاسو دولاوگا. روزی که یک کتاب فروش کاتالونیایی تصمیم گرفت، روز تولد سروانتس نویسنده دن کیشوت را به روزی برای ترویج کتابخوانی تبدیل کند.

از سال ۱۹۲۳ میلادی این تلاش آغاز شد و کم کم گسترش یافت تا ۱۹۹۵ میلادی که دولت و اتحادیه ناشران اسپانیا در بیست‌وهشتمین اجلاس یونسکو پیشنهاد روز جهانی کتاب را مطرح کردند و فدراسیون روسیه هم در همان اجلاس عنوان «حق مولف» (نشرانه) را نیز به آن افزود؛ پیشنهادی که در همان جلسه تصویب شد و از آن تاریخ تا امروز سال هاست که در روز مرگ و تولد سه تن از مشاهیر ادبیات جهان برای کتاب و حقوق مولف نویسنده اش ارج و قربی ویژه در نظر گرفته می شود.

اگر روح تغذیه نشود، آدمی، بی‌اخلاق، بی‌معنویت و بی‌دانش خواهد شد

موضوع کتاب و کتابت در رشد حیات اجتماعی تأثیــر بسزایی دارد. روح یک جامعــه در پرتو این مهم بارور می‌شود و به همین دلیل میراث فرهنگی و تمدن تمامی کشورها به خصوص کشورهای صاحب و بنیانگذار فرهنگ و تمدن جهانی از جمله کشورمان ایران، همیشه مملو از کتاب‌های بزرگانی است که افتخار جامعه بشری بوده اند.

کتاب از دیرباز، حافظ و احیاکننده تفکر و اندیشه‌های والا و منبع عظیمی بوده اســت که طالبان علم، اندیشه و حقیقت را سیراب کرده است. ارزیابی شرایط و امکانات موجود فرهنگی مبین این نکته اســت که امروزه کتاب می‌تواند به عنوان یک وسیله مطمئن و کارآمد در بهینه‌سازی فضای فرهنگی جامعه مورد استفاده قرار گیرد. 

تجربه جهانی نشان می‌دهد که رشد و توســعه تمدن‌ها، ریشه در رشد فکری و فرهنگی هر جامعه دارد و بدون رشد فرهنگ کتابخوانی در جوامــع، نمی‌توان به رشد هیچ تمدنی دل خوش کرد. باید تأکید کرد که علیرغم رشــد رســانه‌های گوناگــون جمعی تاکنون هیچ رسانه‌ای نتوانسته است نقشی را که کتاب در رشد تمدن‌ها داشته، ایفا کند.

امبرتو اکو، پژوهشگر، ‌نویسنده و منتقد ادبی مطرح و شناخته شده جهان می‌گوید: مطالعه مداوم وجود انسان را طراوت و شادابی می‌بخشد و بذر امید و زندگی را می‌رویاند و به شکوفایی و بالندگی می‌رساند و نهال وجود آدمی در سایه مطالعه به برگ و بار می‌نشیند. مطالعه سکوی پرتاب به‌سوی بلندای کمال و ارزش‌های جاودانه است.

در این نکته تردیدی وجود ندارد مطالعه روشمند و مفید غذای روح است و به قول ارسطو «اگر روح تغذیه نشود، آدمی، بی‌اخلاق، بی‌معنویت و بی‌دانش خواهد شد و تشخیص خیر و شر دشوار می‌شود.»

مطالعه، استفاده از نسخه سلامتی و سعادت خردمندان و زبده‌ترین شخصیت‌ها و فرهیختگان است و همان‌گونه که در هنگام بیماری از نسخه پزشکان متخصص و کارآزموده استفاده می‌کنیم، برای رهایی از بیماری‌های روحی و معنوی و علمی نیز از نسخه‌های ناب و ارزشمند دانشمندان اسلامی باید استفاده کنیم و به مطالعه آثار و نوشته‌هایشان همت گماریم؛ زیرا این نوع کتاب‌ها نسخه‌های سلامتی و خوشبختی و سعادت هستند و در کوره‌راه‌های زندگی، راه حقیقت را برایمان نمایان می‌سازند.

انسان از راه مطالعه می‌تواند با دوستان مهربان‌تر، بی‌زیان‌تر و پربارتر همراه و هم‌نشین باشد و از فیض سخنان ارزنده‌شان بهره ببرد و در بزم گرم‌شان به آبیاری روح و روان خود بپردازد.

علم روز نیز ثابت کرده کسی که اوقاتی را برای مطالعه و اوقاتی دیگر را به کار اختصاص می‌دهد، موفقیت و سودآوری‌اش بسیار بیشتر خواهد بود از کسی که همه اوقات خود را به کار اختصاص می‌دهد و مطالعه نمی‌کند؛ زیرا همان‌گونه که مطالعه کتاب‌های معنوی و فکری، اندیشه را پرورش داده معنویت را افزایش می‌دهد، مطالعه آگاهانه و هدفمند رونق اقتصادی و درخشش فکری در این زمینه ایجاد می‌کند.

رهبر معظم انقلاب درباره وضعیت کتاب و کتابخوانی در کشـور، گفته‌ها،‌ منویات و رهنمودهایی دارند که راهگشا و شنیدنی اســت. ایشان در دیدار مسوولان کتابخانه‌ها و کتابداران (۲۹ تیر ۱۳۹۰) فرموده‌اند: کتاب، محصول فکر و مغز و تجربه و هنر و ذوق یک کسی است یا کسانی است که این کتاب را تهیه و تولید کرده‌اند. لزوماً هر کتابی مفید نیست و هر کتابی غیرمضر نیست. بعضی کتاب‌ها مضر است. این یک خوراک معنوی است؛ اگر فاسد بود، اگر مسموم بود، اگر مضر بود، ما به عنوان ناشر، به عنوان کتابدار، به عنوان کتابخانه‌دار، به عنوان متصدی پخش - به هر عنوانی که با کتاب ارتباط دارد - حق نداریم این را در اختیار افرادی قرار بدهیم که آگاه نیستند، ملتفت نیستند.

همچنین حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در دیدار جمعی از دانش‌آموزان به ‌مناسبت مراسم جشن تکلیف، (۲۴ آذر ۱۳۹۵) فرموده‌اند: سلامت فکری را با کتاب‌خوانی تامین کنید؛ از کتاب های خوب، راه‌گشا، راهنما -که از سوی متفکران و نویسندگان خوب ما تهیّه شده و در اختیار ما گذاشته شده- استفاده کنید و بخوانید.

هدف روز جهانی کتاب از زبان یونسکو

هدف از اختصاص روزی برای بزرگداشت کتاب و حق مؤلف، تجلیل جهانی از کتاب، نویسندگان و مترجمان، تشویق همگان و به‌خصوص جوانان برای کشف لذت خواندن، تقدیر و حمایت از کسانی که در رشد و اعتلای فرهنگی و اجتماعی جامعه بشری نقش و سهم بسزایی داشته‌اند، است.

توسعه صنعت نشر، ترویج جریان آزاد کتاب و تضمین دسترسی عموم به آن و بالاخره جلب توجه سازمان‌ها، انجمن‌ها، نهادهای دولتی و خصوصی به این آسانترین و ارزنده‌ترین روش کسب دانش، بیان احساس و اندیشه و قدیمی‌ترین وسیله ارتباط معنوی و کلید توسعه آموزش پایه، مبارزه با فقر و توسعه فراگیر است.

ترویج سیاست‌های ملی کتاب به عنوان بخشی از یک نگرش جامع و فراگیر در مورد توسعه کتاب؛ توجه به انتشارات آموزشی و عمومی به عنوان دو عنصر مهم و جدانشدنی بخش کتاب؛ پرکردن شکاف آموزشی و اطلاعاتی موجود بین تمامی کشورهای جهان؛‌ توجه به کلیه عوامل و عناصر مؤثر در تولید و توزیع کتاب؛ تجدید نظر در تعاریف و ضوابط کنونی مربوط به کتاب؛ برقراری گفتگوی سازنده بین بخشی دولتی و خصوصی در زمینه کتاب و حمایت از توسعه صنعت انتشارات محلی با اعطای کمک به آنها از مهمترین اهداف روز جهانی کتاب است که در اساسنامه یونسکو درباره کتاب با محوریت فراهم ساختن بستر و زمینه گسترش و توسعه کتاب در جهان نوشته و بر اجرایی و عملیاتی شدن آن تاکید شده است.

حق مولف،‌ «حق اخلاقی» پدید آورنده اثر

حق مولف یا همان کُپی‌رایت ((Copyright به این معناست که فردی که اثری را پدید می آورد، معمولاً قانون‌ کشورها، او را پدید آورنده (نویسنده، مؤلف، مصنف، مدون، شاعر، آهنگساز، نقاش، ترانه سرا و مانند آنها) می‌شناسند و حقوقی را به لحاظ پدید آمدن اثرش برای او در نظر می گیرد و به رسمیت می شناسد، مشروط بر آنکه اثر، اصالت داشته باشد و از آثار گذشتگان و دیگران در پدید آوردن آن، استفاده غیر مجاز نشده باشد.

حق مولف، تنها به حق مالی یا حق اقتصادی محدود نیست. هر چند که پدید آورانی هستند که زندگی آنها فقط از راه درآمد حاصل از فروش آثارشان می گذرد. حق مولف، مالکیت فردی و معنوی آثار را به رسمیت می شناسد و جامعه را ملزم می کند که آن را محترم بدارد و حقوق قانونی پیش بینی شده و ناشی از آن را مراعات کند. حق مولف، حتی از این هم فراتر می رود و برای پدید آورنده نوعی «حق اخلاقی» قائل می شود و آن را مشمول حمایت خود قرار می دهد.

البته  با رشد وسایل ارتباط جمعی، رسانه ها و شبکه های اجتماعی مختلف، آثار ادبی و هنری و فکری بدون هیچ ضابطه و قانونی حتی در سطح بین‌المللی تکثیر و منتشر می‌شد. به همین دلیل هم نیاز به تصویب قانونی برای جلوگیری از سوءاستفاده از حقوق مولفان و آثارشان احساس شد. به همین دلیل هم کنوانسیون «برن» کامل ترین و کاربردی ترین قانونی بود که با همکاری و همفکری دولت‌ها در این زمینه تصویب شد.

این کنوانسیون در ۱۸۸۶ میلادی در برن سوئیس برای حمایت از آثار ادبی و هنری، آغاز به کار کرد. این توافقنامه خاطرنشان می‌کند که آثار ادبی و هنری، «چگونه» مورد استفاده قرار گیرد، توسط «چه افرادی» استفاده شود و «شرایط» این کار به چه صورت است. این کنوانسیون یکی از قدیمی‌ترین توافقنامه‌های بین‌المللی در زمینه کپی‌رایت محسوب می‌شود و نوعی ساختار نظام‌مند و یکپارچه، برای حفاظت از آثار ادبی و هنری را در اختیار اعضا قرار می‌دهد.

برپایه معاهده بِرن همه آثار ادبی و هنری، به غیر از آثار عکاسی و کارهای سینمایی از مدت حمایت حداقل ۵۰ سال پس از مرگ پدیدآورنده اثر برخوردار است. البته کشورهای عضو، این امکان را دارند که این زمان را بنا به قوانین ملی خود، طولانی‌تر کنند ( آنچه که در متن این کنوانسیون از آن به عنوان اصل استقلال نام برده شده است). در خصوص آثار هنری کاربردی و عکاسی، مدت حمایت برابر با ۲۵ سال از زمان آفرینش اثر است. این زمان، برای آثار سینمایی برابر با ۵۰ سال است که از زمان به نمایش درآمدن اثر آغاز می شود.

کشورمان ایران بنا به دلایل مختلف و متعدد تاکنون به این کنوانسیون نپیوسته است هر چند شاید در نگاه اول این مساله خوشایند به نظر نرسد اما عدم اجرای قوانین این معاهده جهانی به شکل یکسان توسط برخی کشورها از یک سو و از سوی دیگر بازار محدود کتاب ایران در شبکه جهانی باعث شده تا چندان میلی برای حضور در این پیمان جهانی را شامل نباشیم.

البته ذکر این نکته الزامی است که قانون حمایت از حقوق مولفان و مصنفان در کشورمان ابتدا در ۱۳۴۸ تدوین شد و طی سالیان و ادوار اخیر با گسترش شیوه‌های تولید و تالیف و همچنین افزوده شدن ابزارهای صوتی، تصویری و دیجیتالی این قانون در ایران مورد بازنگری و اصلاح قرار گرفته است.