ستایش عدالت و شجاعت علی (ع) در «منقبت‌خوانی»

تاریخ، پیشینه و به بیان ساده‌تر اگر نگوییم عامیانه‌تر، سن و سال آیین و کنش‌های آیین‌مند با کتاب قطور تاریخ تمدن بشر یکسان و هم‌تراز است. در حقیقت در طول شکل‌گیری و تکوینِ فرهنگ و تمدن بشر از نخستین گام‌های پیمایش مسیر توسعه و پیشرفت،‌ خرده فرهنگ‌ها و در ادامه کنش‌های فرهنگی و رفتارهای آیینی، بخشی جدایی‌ناپذیر از نحوه زیست و زندگی انسان در تواتر تاریخ بوده‌است.

با شکل‌گیری مفهوم پژوهش و جایگاه نگاه‌های علمی و آکادمیک در حوزه شکل‌گیری و تکوین مفهوم فرهنگ و تمدن که یکی از اصلی‌ترین انگاره‌های آن بر مفهوم دین استوار است، ثابت شده شکل‌گیری رفتارهای آیینی و کنش‌مند دینی ریشه‌ای عمیق در نخستین گام‌های بشر در حوزه شکل‌دهی فرهنگ و تمدن در قالب خرده فرهنگ‌های آیینی داشته‌است.

به همین سبب با ظهور و بروز ادیان و آموزه‌های خداوند در قالب وحی و سخنان رسولان هدایت‌بخشش برای تبیین مسیر سعادت و رستگاری انسان‌ها، در اغلب مناسک دینی، شاهد رفتار آیین‌مند از سوی مردمان دین‌باور در طول تاریخ بشر بوده‌ایم.

ایران به‌عنوان یکی از کشورهای شکل‌دهنده تمدن جهانی دارای یکی از غنی‌ترین رفتارهای آیین‌مند در تمامی مناسبت‌های ملی و مذهبی است. حتی پیش‌از شکل‌گیری مفاهیم ملی و مذهبی، با مداقه در رفتارها و کنش‌های منطبق با نحوه زیست نیاکان و پیشینیان‌مان در این سرزمین پهناور و گسترده به‌ویژه در ارتباط با مفهوم طبیعت و ستایش پروردگار شاهد کنش‌های آیینی و شکل گیری خرده فرهنگ‌های آیین‌مند بودیم.

به‌گونه‌ای که در گران‌سنگ‌ترین کتاب‌های تاریخ تمدن جهان نیز می‌توان ریشه رفتارهای آیینی بیش‌از پنج هزار ساله (تا ۶ هزار سال) را در رفتار ایرانیان آیین‌مند به‌خوبی رصد کرد.

تطبیق آیین‌ها و رفتارهای آیین‌مند ایرانیان همزمان با پذیرش اسلام

هم‌زمان با ورود اسلام و پذیرش این دین هدایتگر و مبین توسط ایرانیان، بسیاری رفتارهای آیینی با رویکرد مذهبی راه خود را به سمت باورها و بنیان‌های آداب، رسوم و شعائر دین مبین اسلام در زیست ایرانیان باز کرد. به گونه‌ای که غنی‌ترین تجلی آن رفتارهای آیینی را می‌توان در دو ماه محرم و رمضان به‌عنوان ماه‌های بسیار مهم برای مسلمانان و شیعیان به‌خوبی مشاهده کرد.

رمضان ۱۴۰۰ خورشیدی مطابق با ۱۴۴۲ قمری دومین سالی‌ است که ایرانیان همسو با تمام مسلمانان جهان روزه خود را در سایه ویروس کرونا به افطار می‌رسانند. این بحران، بخش مهمی از رفتارهای آیینی مردمان مسلمان ایران‌زمین در این ماه را دست‌خوش تغییر کرد.

شاید مهم‌ترین آن‌ها آیین‌های مرتبط با پهن کردن سفره‌های نذری و سفره‌های افطاری برای اقوام، خانواده، دوستان و نیازمندان است. همچنین مفهوم صله رحم نیز در سایه قرنطینه خانگی فصلی دیگر از آیین‌های ایرانیان باورمند به سیر و سلوک عارفانه ماه صیام را دست‌خوش تغییر قرار داد.

اما تعدد و تکثر و آیین‌های مرتبط با ماه رمضان آن‌چنان زیاد است که با فروکاست تعدادی از آن‌ها شاهد پررنگ شدن برخی دیگر هستیم. برخی دیگر که در سلسله گزارش‌هایی در ایام ماه مبارک رمضان به بازتاب آن‌ها می‌پردازیم به آن دست از  رفتارهای آیینی اختصاص دارد که این روزها در سایه خانه‌نشینی و قرنطینه خانگی می‌تواند رهیافتی برای بهره بردن از فرصت و زمانی باشد که مؤمنان روزه‌دار این‌بار فصلی از لحظات و دقایق حاضر در منزل خود و پای سفره‌های سحری و افطار را با همان کنش‌های آیین‌مندی گره بزنند که پیش‌از این پدران و مادران و نیاکانمان بر آن نمط استوار بودند.

در این سلسله گزارش‌ها در کنار رصد آیین‌ها به بازتاب آن دسته از آیین‌های نمایشی ماه رمضان خواهیم پرداخت که امکان انجام آن، امروز نیز توسط خانواده‌ها در محیط خانوادگی‌شان مقدور باشد.

تجلی الگویی سترگ چون حضرت علی(ع) در آیین «منقبت‌خوانی»

تاریخ سیر تحول و تطور انسان به عنوان اشرف مخلوقات همواره بازتاب دهنده شیوه‌ها و روش‌های گوناگون مخلوق برای شکرگزاری از آفریدگار در قالب پشت سر گذاشتن رفتارهای آیینی و نمایشی بوده است. رفتارهای آیینی که در نگاه پیشینی و باستانی خود از اهدای قربانی گرفته تا رسیدن به رفتار متاخری چون سجده بر زمین، همگی بازتاب دهنده شمه‌ای از رفتارهای ستایشگرانه باشکوه از مراتب آفرینش و از سوی اشرف مخلوقات نسبت به درگاه خداوند زمین و آسمان است.

ایرانیان به عنوان یکی از بنیانگذاران فرهنگ و تمدن جهانی، مفهوم ستایش خالق، سپاسگزاری و پاسداشت نعمت‌های خداوند سبحان در تمام مراتب زندگی را با رفتار آمیخته با آیین های مرتبط با مقوله ستایش و نعت پروردگار به شکل نمایشی بازتاب داده اند. تجلی مفهوم متعالی ثنا و حمد خالق مطلق، بعد از ورود اسلام به ایران را می‌توان در رفیع ترین و شکوهمندانه ترین رفتارهای آیینی - نمایشی میان ایرانیان رصد کرد.

«منقبت‌خوانی» یا «مناقب‌خوانی» مهمترین شیوه ستایشگری مذهبی است که بر اساس روایت‌های آیینی، نمایشی و حماسی شکل گرفته است. بعد از ورود دین اسلام و پذیرفته شدن مذهب شیعه به عنوان مذهب رسمی ایرانیان، در بسیاری مناسبت‌های مذهبی از شهادت امام حسین(ع) تا لیالی قدر و شهادت حضرت علی(ع)، «منقبت خوانی» همواره توسط هنرمندان متدین و شیعی در تبیین مفاهیم انسان ساز و والای اسلام استفاده شده است.

این ستایشگران آیینی و نمایشی که از آنها به عنوان «مناقب‌خوانان» در متون کهن ایران یاد شده را می‌توان در آیین‌های نمایشی ایران باستان رصد کرد. در حقیقت رفتار و شیوه «منقبت‌خوانان» در گام‌های نخست به شکل مستقیم در مقام ستایش خداوند سبحان شکل می‌گرفت؛ اما بعد از ورود اسلام به ایران و تاکید بر به رسمیت شناختن تشیع به عنوان مذهب ایرانیان در دوران صفویه تلاش نمایش‌گران این آیین بر شخصیت‌های ائمه اطهار(ع) در مسیر شناساندن و الگو قرار دادن آنها میان مسلمانان و پیروان دین اسلام و شیعیان استوار شد.

در حقیقت «منقبت‌خوانی» یکی از مهمترین جلوه‌های آیین و سنت‌های نمایش مذهبی و اسلامی را با زبان هنرمندان ایرانی به ارمغان می‌آورد که سنت شعر را به عنوان یک کهن الگوی ادبی در طول تاریخ تحول و تمدن خود به یادگار داشته‌اند.

«مناقب‌خوانی»، گستره‌ای به دامنه رمضان تا عاشورا

شکل‌گیری رفتار «منقبت‌» و آیین «مناقب‌خوانی» در گذشته‌های دور به ویژه در ایام صفویه بر مبنای قیام امام حسین (ع) و یاران با وفایش تا شهادت ایشان استوار بود. اما با توجه به توسعه و گسترش مفاهیم شیعی به ویژه محوریت قرار دادن الگویی چون حضرت علی(ع) به عنوان امام نخست شیعیان، شاهد تغییر مفاهیم موزون و روایت‌های «منقبت‌خوانان» در دیگر مراسم و آیین‌های مذهبی بوده ایم که عمیق‌ترین و تاثیرگذارترین شکل از آن رفتارهای آیینی و نمایشی در ایام ماه مبارک رمضان شکل می‌گیرد.

پس از آنکه سنت «منقبت خوانی» به عنوان بخشی از آیین‌های نمایشی و نیایشی رمضان در میان مردم شناخته و محبوب شد، اجرای این آیین در بسیاری مناسبت‌های مذهبی دیگر کشورمان نیز بازتابی متفاوت یافت؛ از جمله رحلت حضرت رسول اکرم(ص) و شهادت حضرت امام جعفر صادق(ع) به عنوان بنیانگذار مکتب شیعه جعفری؛ از جمله رفتارهای منشعب از آیین نمایشی «منقبت‌خوانی» بعد از طلایه داری اجرای این آیین در ایام شهادت امام حسین(ع) و حضرت علی(ع) به شمار می‌رود.

«منقبت»؛ نخل قد کشیده علی(ع) است بر آسمان ایمان

«مناقب‌خوانان» همواره با صوت زیبا تلاش می‌کردند روایات و داستان‌های فراز و فرود زندگی ائمه؛ از جمله امام علی(ع) و فرزندش حضرت امام حسین(ع) را با استناد به کتب تاریخی به شکل سینه به سینه به عنوان میراثی ارزشمند و گران‌بها در قالب رفتارهای آیینی، مذهبی و آمیخته با فرهنگ کهن نمایش ایرانی به آیندگان هدیه دهند.

هدیه و میراثی که باعث شده امروز به مناسبت برکات ماه مبارک رمضان و در شب‌های پرفضیلت قدر در بسیاری نقاط کشور از جمله منطقه آذربایجان (آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و اردبیل) شاهد برگزاری آیین‌ نمایشی «منقبت خوانی» و استقبال باشکوه مردم مسلمان و روزه‌دار کشورمان از این آیین باشیم.

هوشنگ جاوید نویسنده کتاب مناقب خوانی در بخشی از این کتاب می نویسد: «منقبت» نخل قدکشیده علی (ع) است بر آسمان ایمان در طول تاریخ، گام های جوانمرد و مرد عدالت در عصر پر از بیگانگی است. «منقبت» صدایی است که زنجیرهای ستم را از هم می‌درد. «منقبت»، حکایت مردی را آواز می‌دهد که رنج، صیقلش می‌داد، و در هر گام پر غرور و شکوهمندش چهره پر نیرنگ ستمگران را می‌نمایاند و «منقبت» هرچند خیال، اما بازتاب محض حقیقت است. شعرترین شعر ایمان و ایقان است.

گذشتگان ما فضیلت شنیدن و فضیلت دیدن را خوب می‌دانستند، وقتی به گستره های نغمات آوایی در کشور خودمان نگاه می‌کنیم، به اقیانوسی بر می‌خوریم. اقیانوسی که از خلیج فارس شروع می شود و تا دریای خزر ادامه پیدا می کند.