داستان سرود ملی ایران که "چندان هم ملی نیست"

سرود ملی نماد سیاسی و فرهنگی یک کشور در مجامع رسمی و بین‌المللی است. سرودی است که معمولا به هنگام پخش آن در مراسم رسمی به احترامش که احترام به یک ملت است، می‌ایستند و مردم آن کشور بعضا شعر این سرود را روی لب زمزمه می‌کنند، سرودی است ساخته شده از بن‌مایه موسیقی آن کشور که "جامعه باید بتواند چهره خود را در آینه آن مشاهده کند."

سرود ملی کنونی جمهوری اسلامی ایران اما گویا تهی از این ویژگی‌هاست. بخش بزرگی از جامعه خود را در آن بازنمی‌یابد و احساس قرابت فرهنگی و تاریخی با آن ندارد. کافی است در یک مسابقه فوتبال در کنار تماشاچیان ایرانی بر روی سکوها نشسته باشید تا تمامی سرودهای ملی ایران در صد سال اخیر را بشنوید.

علی رهبری موسیقیدان، رهبر ارکستر و آهنگساز شناخته شده ایرانی اکنون در نامه‌ای سرگشاده به وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی سرود ملی کنونی جمهوری اسلامی ایران را "کپی" سرود ملی کره جنوبی دانسته است.

علی رهبری در این نامه به عباس صالحی با اشاره به پیشینه تدوین موسیقی ملی در ایران توسط غیرایرانی‌ها در ۱۴۸ سال پیش، نوشته است: «در کمال تاسف، موسیقی سرود ملی فعلی کشور ما همچنان به صورتی است که گویا توسط غیر ایرانیان نوشته شده است و بویی از ایران از آن به مشام نمی‌رسد. این تنها نظر من نیست.»

این موسیقیدان در نامه‌اش آورده است که بسیاری قطعات این موسیقی "کپی" است و "شباهت بسیار چمشگیری به سرود ملی کشور کره جنوبی دارد".

رهبری با اشاره به ماهیت تمدنی و تاریخی موسیقی ملی و بهره‌گیری کشورهای دیگر از موسیقی ملی و بومی خود در تدوین این اثر، می‌نویسد:«چگونه است که کشوری چون ایران با چنین تاریخ و فرهنگ جهانگیر که مبنا و منبع الهام فرهنگی بخش بزرگی از جهان است این گونه دچار قحط الرجال موسیقیدان می‌شود که در تدوین کارت ویزیتاش باید از هنرمندان کشوری دیگر، نه آنکه با فرهنگی مشابه، بلکه با فرهنگی از خاور دور کپی برداری کند.»

این موسیقی‌دان پیشنهاد کرده با انتشار فراخوانی از آهنگ‌سازان دعوت شود تا "روی شعر فعلی آهنگی بسیار ایرانی نوشته شود و آهنگسازان مبرّز در موسیقی غربی آن را برای ارکستر بزرگ و گروه کُر تنظیم کنند".

پیشنهاد او انتخاب نهایی سرود ملی با نظر هیأت داوران بی‌طرف شامل هنرمندان و قشر‌های مختلف مردم ایران است.

فقط چهار نت شبیه به هم؟

این نخستین بار نیست که شائبه کپی بودن (کاور بودن) سرود ملی جمهوری اسلامی ایران مطرح می‌شود. 

در اوایل جام جهانی فوتبال در برزیل این موضوع از سوی برخی خبرنگاران در فضای مجازی عنوان شد. در سال ۲۰۱۹ هم این مسئله دوباره با احتمال قرارگرفتن تیم فوتبال ایران برابر کره جنوبی بر سر زبان افتاد: دو کشور با دو سرود ملی شبیه به هم.

خبرنگاران حوزه موسیقی و هنر در آن روزها به سراغ حسن ریاحی، آهنگساز سرود ملی کنونی جمهوری اسلامی رفته بودند. ریاحی پاسخ داده بود، این را که "سرود ملی ما شبیه سرود ملی کره‌جنوبی است درک نمی‌کنم".

او در آن زمان در پاسخ به خبرنگار در مورد اینکه آیا سرود رسمی کشور کره جنوبی را شنیده یا نه گفته بود:‌ «دو روز پیش شنیده‌ام و اعتقاد دارم این سرودها شبیه همه سرودهای ملی در همه جای دنیا هستند. فقط چهار نت از این دو سرود شبیه هم شده و خود من هم این شباهت را حس کردم. ولی از لحاظ ساختمان اثر، سرود ایران به‌ هیچ‌وجه شبیه سرود کشور کره جنوبی نیست.»

ایران از کی سرود ملی‌ دار شد: از "سلام شاه" تا "مهر خاوران"

پیشینه‌ی ساخت سرود ملی در ایران به دوران ناصرالدین‌شاه بازمی‌گردد. گفته می‌شود که او ایده ساخت نخستین سرود ملی را پس از بازگشت از سفری از فرنگ با خود به ایران آورد و با کمک موسیقی‌دان فرانسوی به نام لومر نخستین سرود ملی که قطعه موسیقی بی‌کلام با نام "سلام شاه" بود، ساخته شد. این سرود در سال‌های گذشته با شعر "ایرانِ جوان" بر روی این موسیقی و با صدای سالار عقیلی توسط ارکستر ملی ایران به رهبری فرهاد فخرالدینی اجرا شده است.

چند سرود در این صد و اندی سال ساخته شدند و جای یکدیگر را گرفتند، از جمله " سرود شاهنشاهی" با مطلع "شاهنشه ما زنده بادا" در دوران رضاشاه که در دوران محمدرضاشاه هم  کاربرد آن ادامه یافت. این سرود در سال‌های پیش از انقلاب  علاوه بر سخنرانی‌های رسمی در سالن سینماها هم پخش می‌شد و حضار می‌بایست سرپا بایستند و به آن گوش بدهند. با وقوع انقلاب ۱۳۵۷ و روی کارآمدن نظام جدید سرود شاهنشاهی هم منسوخ شد.

مدتی سرود "ای ایران" به عنوان سرود ملی معرفی شد که عمر آن هم پس از انقلاب دیری نپایید و سرود "پاینده بادا ایران" جای آن را گرفت؛ سرودی که از جمله طولانی بودنش که در مراسم رسمی وقتی همه باید به احترامش می‌ایستادند، صبر از کف احترام‌گذارندگان می‌برد و نقطه ضعف بزرگ این "کارت ویزیت" بود. این سرود نیز در دهه ۷۰ تغییر کرد.

معروف است که علی خامنه‌ای "رهبر انقلاب"، از میان سه موسیقی/سرودی که پس از دادن فراخوان تغییر سرود ملی کشور، انتخاب شدند، رأی به سرود کنونی داده است. سرود کنونی در روز سوم خرداد سال ۱۳۷۱ در سالروز آزادسازی خرمشهر برای اولین بار از صدا و سیما پخش شد: سرود ملی غیر ملی در سالروز حماسه‌ای ملی!

سرودی که مردم نمی‌توانند چهره خود را در آینه آن مشاهده کنند

بنا بر برخی ارزیابی‌ها ایران در۱۰۰ سال گذشته دست‌کم پنج سرود ملی عوض کرده‌ است. این تغییرات مکرر بی‌ارتباط با شکاف میان دولت و ملت و آلوده‌شدن هر کدام از این سرودها به ستایش غلیظ نظام سیاسی موجود در آن دوره تلقی نمی‌شود.

در دوران جمهوری اسلامی نیز هم سرود ملی و هم پرچم کشور از این معضل برکنار نمانده‌اند. بسياری از ايرانيان در سيمای سرود جمهوری اسلامی که در وجه عمده به توصيف و تعريف این نظام اختصاص يافته، خود را بازنمی‌يابند و چندان رغبتی ندارند که بسان مردم ساير کشورها آن را در اين يا آن مراسم بر زبان جاری کنند.

شاید تلنگر کنونی علی رهبری، موسیقی‌دان و رهبر ارکستر باعث شود، سرود ملی از این زاویه هم مورد بازبینی قرار بگیرد. 

تاریخچه ساخت سرود ملی کنونی کره جنوبی به اواخر قرن ۱۹ میلادی بازمی‌گردد: