رمضان در شعر فارسی و اردو نمادی برای طرح مفاهیم عرفانی است

به گزارش خبرنگار مهر، وبینار بین المللی «بازتاب رمضان در شعر فارسی و اردو» با حضور محققان، پژوهشگران و اساتید دانشگاهی کشورهای مختلف از جمله پاکستان، بنگلادش، جمهوری اسلامی ایران، قزاقستان و هند در لاهور برگزار شد.

فرزانه ریاض، استادیار دانشگاه دولتی لاهور، جعفر روناس، وابسته فرهنگی و مسئول خانه فرهنگ سرکنسولگری ایران در لاهور، غلام عباس سعیدی، استادیار دانشگاه علوم اسلامی رضوی از ایران، اشتیاق احمد، استاد مطالعات فارسی دانشگاه جواهر لعل نهرو دهلی نو، غالیا کامباربکووا الفارابی، استاد دانشگاه ملی قزاق بخش شرق، خاورمیانه و جنوب آسیا در قزاقستان، فلیحه کاظمی، رئیس دپارتمان زبان و ادبیات فارسی دانشگاه ال سی بانوان، محمد رفیق السلام، رئیس اقبال شناسی دانشگاه اسلامی بهاولپور، ابوموسی محمد عارف بالله، دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه داکا و مید طاهری، هماهنگ کننده امور دانشجویان دانشگاه امام خمینی در قزوین شرکت کنندگان در این نشست ادبی بودند.

پس از قرائت آیاتی از کلام الله مجید در ابتدا فلیحه کاظمی، رئیس گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه ال سی بانوان ضمن خوش آمد گویی به میهمانان با بیان اهمیت ماه مبارک رمضان در شعر و ادبیات فارسی و اردو گفت: شاعران مشهور در ایران و شبه قاره هند در بیان معرفت ماه مبارک رمضان از شعر و ادب استفاده بهینه را برده‌اند.

جعفر روناس وابسته فرهنگی و مسئول خانه فرهنگ سرکنسولگری ایران در لاهور با اشاره به جایگاه کلید واژه‌های شب قدر، سحر و رمضان در آثار شعرای مشهور ایرانی گفت: حکایت شب قدر در نگاه شعرای سخن سنج مسلمان به عنوان میراث داران فرهنگ، شگفت انگیز است.

وی با قرائت اشعار زیبای از منوچهری دامغانی، فردوسی و رودکی درباره ماه میهمانی خدا گفت: از همان زمان که رودکی پدر شعر فارسی سنگ بنای کاخ ادب را بنا گذاشت روزه، صیام و رمضان در آینه شعر فارسی نیز انعکاس یافت البته کاربردها در دوره اول سطحی و از مبارک باد گفتن فراتر نمی‌رفت اما با گذشت زمان توسط شاعران دوره‌های بعد به غنای فراخور خود رسید.

مسئول خانه فرهنگ ایران در لاهور با اشاره به آثار سعدی، شاعر معرفت و اخلاق درباره ماه صیام نیز گفت: شاعر شیرین سخن توجه کامل به روزه را مطرح کرده و روزه‌ای را که ریا، تهمت و غیبت در آن باشد، مطرود می‌داند. سعدی در شعر غنایی از روزه و ماه نو بی‌بهره نبوده بلکه هلال ابروی دوست را به هلال عید خود تعبیر کرده است.

غلام عباس سعیدی، استادیار دانشگاه علوم اسلامی رضوی با بیان اینکه زبان و ادب فارسی آینه تمام نمای فرهنگ ادب فارسی است گفت: جان سخن در هر ادبیاتی معنای دومی را می‌طلبد زیرا که شاعر در یک متن ادبی کدگردانی می‌کند.

وی گفت: نگاه شاعران پیشگام، از فرخی سیستانی تا ناصر خسرو به رمضان ساده و بی پیرایه است اما شاعران سده‌های بعدی مانند حافظ برخی کلمات از جمله کلمات رمضان و صیام و هلال دارای ایهام و معنای مجازی پیدا می‌کند در حدی که معنای دوگانگی به اوج خود می‌رسد.

علی کمیل قزلباش، مدیر مجله پیام آشنا در اسلام آباد پاکستان نیز در نوبت خود به ژرفای نگاه شاعران و ادیبان به ماه مبارک رمضان اشاره کرد و گفت: شاعران اردو زبان و فارسی زبان بیشتر به صورت ظاهری روزه را به فقر و مفلسی تعبیر کرده‌اند مثلاً مولانا رومی در دیوان شمس از روزه به عنوان یک مسئولیت مذهبی یاد کرده است که مسلمان باید آنرا را انجام دهد و یا در زبان عرفانی از روزه به عنوان ایام فراغ و عید وصال توصیف کرده است.

وی با بیان اینکه شاعران پارسی گوی نسبت به شاعران دیگر زبان‌ها، از دوره کلاسیک تا معاصر بیشترین استفاده را از اصطلاحات ماه مبارک رمضان بکار برده‌اند گفت: شاعران در آثار خود نگاه انتقادی و طنزی به روزه داران ظاهر بین دارند. سعدی در بوستان حکایت‌های زیادی را به رشته تحریر آورد که با استفاده از ماه صیام سعی کرده است اصول اخلاقی را به خواننده آموزش دهد.

ابوموسی محمد عارف بالله، دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه داکا نیز به بازتاب ماه مبارک رمضان در اشعار مولانا سعدی و حافظ پرداخت و گفت: هر اتفاقی در ابعاد گوناگون بر شخصیت بیرون و درون شاعر تاثیر می‌گذارد. سعدی در جاهایی با زبان لطیف و ملایم روزه داران را دلداری می‌دهد تا مبادا صبرشان لبریز شود و در جایی دیگر به گونه‌ای با ماه رمضان وداع می‌کند که گویا غم سرتاپای خواننده را فرا می‌گیرد.

وی افزود: حافظ برجسته‌ترین نمونه‌های شعر رمضان را خلق کرده است وی که اطلاعات وسیعی از دین دارد به بهانه رمضان به آسیب شناسی دین و رفتار ناپسند مدعیان دینی نیز پرداخته است.

دانشیار بنگلادشی گفت: حافظ نحوه سلوک مسلمانان روزه‌دار زمان خود را زیر ذره بین گرفته و نقد می‌کند. او در جایی دیگر از دست رفتن فرصت طلایی رمضان حسرت می‌خورد و معتقد است که انسان تنها در این ماه شناخت کامل به دین پیدا می‌کند.

قالیا کامباربکووا الفارابی از دانشگاه ملی قزاق بخش شرق شناسی، خاورمیانه و جنوب آسیا از قزاقستان به بازتاب رمضان در شعر مولانای رومی پرداخت و گفت: مولانا در اشعارش انسان‌ها را به تن و جان تقسیم می‌کند به عقیده وی همانطور که ما از خوردن غذا و نوشیدن در ماه مبارک دست می‌کشیم باید بر بستن دهان جان نیز اهتمام ورزیم.

وی با بیان اینکه ماه مبارک رمضان ماه صبر و بخشش است و تنها نباید محدود به صرفه نظر کردن از غذا و آب منتهی شود، از کشورهایی که در این ماه مبارک به جنگ با یکدیگر می‌پردازند انتقاد کرد و گفت: حاکمان کشورهای اسلامی با جنگ و درگیری در مرزهای مشترک، نباید حرمت این ماه مقدس را بشکنند. این طور به نظر می‌رسد که در قرن بیست و یکم نیز ما هنوز از عصر جاهلیت فاصله چندانی نداریم.

فرزانه ریاض، استادیار دانشگاه دولتی لاهور از نگاه غالب شاعر مشهور پاکستان به ماه مبارک رمضان پرداخت و گفت: اسدالله غالب نگاهی عمیق به ماه مبارک رمضان دارد وی در اشعارش از رمضان به عنوان زمان عاشق شدن به خدا تعبیر می‌کند.

وی با قرائت چند بیت شعر از این شاعر گفت: غالب از ماه صیام در حوزه‌های مختلف استفاده می‌کند به نحوی که این اقدام به غنای شعر می‌افزاید.

اشتیاق احمد؛ استاد مطالعات فارسی دانشگاه جواهر لعل نهرو در دهلی نو نیز در سخنانش به سبک‌های مختلف شاعران در بیان ماه مبارک رمضان اشاره کرد. وی گفت: شاعران قصیده سرای سبک خراسانی همانند ناصر خسرو در سرودن اشعار با مضمون روزه و عید فطر خواننده را به تفکر دعوت می‌کنند. این شاعران روزه را مانند نردبانی می‌دانند که خدا از آن به عنوان وسیله‌ای قرار داده که نیکوکاران بتوانند با صعود به آسمان و عرش برسند.

وی ادامه داد: خاقانی شاعر قرن ششم از واژه‌های صیام استفاده زیادی کرده است به نحوی که صیام را از بهترین حالت‌های انسان مومن می‌داند. وی از افطار و سحر کردن با عناوین مختلف همچون عشق یاد می‌کند.

اشتیاق احمد افزود: در قرن‌های بعد پرداختن به روزه در اشعار مولانا سعدی و حافظ به اوج زیبایی و کمال خود می‌رسد به نحوی که سعدی در غزلیات خود از مضمون روزه و ماه نو استفاده شایانی کرده و هلال ابروی دوست را به هلال عید تشبیه کرده است.

محمد رفیق السلام، رئیس اقبال شناسی دانشگاه اسلامی بهاولپور به نحوه استفاده شعرای اردو زبان از روزه پرداخت و گفت: شاعران شبه قاره هند ماه مبارک رمضان را در شعر مذهبی، شعر سنتی و شعر بذله گویی و طنز استفاده کرده‌اند.

حمید طاهری، از دانشگاه امام خمینی قزوین نیز با بیان اینکه رمضان به عنوان یک هسته مرکزی و یک موضوع اساسی، موضاعات دیگری را به دور خود جمع کرده است گفت: کلماتی مانند افطار، سحر، شب قدر و پیوستن به معنویات این شب باعث شد تا آن به یک موضوع فرا ملی تبدیل شود به نحوی که همه مسلمانان را به دور هم جمع کرد.

وی با بیان اینکه کلمه رمضان در قرآن یکبار بکار رفته اما کلمات صم و صیام و کلمات هم ریشه با آن حدود ۱۴ بار استفاده شده است گفت: رمضان زمانی که وارد ادبیات شد از نظر گستردگی دستخوش تحولات در ادبیات فارسی می‌شود به نحوی که این تحولات دامن شعر را هم می‌گیرد.

وی با بیان اینکه رمضان در سبک خراسانی پیچیدگی، وسعت و عمق سبک عراقی، هندی و معاصر را ندارد، ادامه داد: هر مقدار که از سبک خراسانی دور می‌شویم می‌بینیم که شاعران بیشتری پس از تحصیل در مدارس دینی ذوق شعری آنها شکوفاتر شده است به نحوی که آنها از آبشخور مدارس دینی در شعر بهره فراوانی می‌برند. مولانا و حافظ مثال بارز آن است زیرا که هر دوی این شاعران از رمضان به عنوان یک پل برای تفهیم مفاهیم عرفانی استفاده کرده‌اند.