«تفسیر معاصرانه»، تفسیر مدرن نیست/ گزیده چهل تفسیر قرآن در یک اثر

به گزارش خبرنگار مهر، چندی پیش کتاب «تفسیر معاصرانه قرآن» نوشته سیدحسین نصر توسط انشاالله رحمتی به فارسی ترجمه شد؛ به همین بهانه شب گذشته، مجله فرهنگی- هنری «بخارا» شب تفسیر معاصرانه قرآن کریم را با حضور سید حسین نصر نویسنده اثر، سید مصطفی محقق داماد، غلامرضا اعوانی، منوچهر صدوقی سها، مصطفی ملکیان و انشاالله رحمتی، مترجم اثر برگزار کرد.

در ابتدای این مراسم علی دهباشی، توضیحاتی در خصوص برگزاری این مراسم کرد و گفت: حدود سه سال پیش که نسخه زبان انگلیسی این کتاب منتشر شد ما شبی را به مناسبت انتشار آن با حضور سید حسین نصر برگزار کردیم و پیش از این هم شبی را به تفاسیر مختلف قرآن کریم اختصاص دادیم. برنامه امشب به مناسبت ترجمه فارسی این اثر توسط انشاالله رحمتی است.

تفسیر المیزان مناسب جوامع غربی نیست

پس از دهباشی، حجت الاسلام مصطفی محقق داماد، رئیس گروه مطالعات اسلامی فرهنگستان علوم ایران سخنرانی کرد و گفت: بنده در جریان انتشار نسخه اصلی و انگلیسی زبان اثر هستم و اطلاع دارم که چگونه این اثر تهیه شده است. در یکی از سفرهایم به واشنگتن، استاد نصر به من گفتند: «مدتهاست عده‌ای به من توصیه می‌کنند که تفسیری از قرآن به زبان انگلیسی تالیف کنم. پیش از این هم بارها به من گفته شد که تفسیرالمیزان را به انگلیسی ترجمه کنم که بنده موافق نبودم چون این تفسیر برای محیط غربی نوشته نشده است. اما درباره نوشتن این تفسیر یک روز صبح بعد از نماز صبح استخاره کردم و تصمیم گرفتم این کار را انجام دهم.» در همان زمان سید حسین نصر در دو مورد از بنده کمک خواستند؛ اول اینکه از من خواستند درباره مکتب‌های کلامی و فلسفی در قرآن مقاله بنویسم دوم اینکه از من خواستند در آیات الاحکام نظارتی داشته باشم که یک وقت اشتباهی در ترجمه پیش نیاید و بنده هردو امر را پذیرفتم. مورد اول را انجام دادم و مقاله بنده در بخش مقالات کتاب آمده ولی درباره مورد دوم به من موردی ارجاع داده نشد تا بنده ببینم در آن اشتباهی صورت گرفته یا خیر.

وی افزود: این اثر مشتمل بر پنج اثر است. اول اینکه مقدمه‌ای که به قلم استاد نصر نوشته شده است. دوم اینکه ترجمه خوبی از قرآن شده است اگرچه به سلیقه من بهتر بود که با لغات رایج ترجمه می‌شد و نه لغات قدیمی و متروک. سوم اینکه تفسیری که از قرآن در این اثر آمده خلاصه شده چهل تفسیر شیعی و سنی است. چهارم اینکه مقالاتی از نویسندگان معتبر جهانی درباره قرآن در انتهای این کار ضمیمه شده است. پنجمین کار مهم هم ویراستاری اثر است که توسط خود استاد نصر انجام شده است.

عضو پیوسته فرهنگستان علوم ادامه داد: ذائقه تالیف این اثر غربی و مطابق با سلیقه غربی‌هاست و ذائقه تالیف غربی با تالیف شرقی فرق دارد. ولی در ترجمه این اثر که توسط انشاالله رحمتی انجام شده است هم تلاش شده که مطابق با ذائقه فارسی زبانان و شرقی‌ها باشد. بنابراین جای این اثر در زمان ما خالی بود. چهارده قرن قبل قرآن بر قلی پیامبر اکرم (ص) نازل شد و به انسان خطاب شد از آن روز تا به حال هرکسی با معرفت خودش شروع به تفسیر قرآن کرد و هیچ وقت نمی‌توان گفت در فلان نقطه باید تفسیر قرآن متوقف شود. قرآن مجید یک آبی جاریست و در رودخانه تاریخ الی الابد جربان دارد. معنای ازلی و ابدی بودن قرآن هم همین است و به همین خاطر می‌گوییم یک اثر فرازمانی و فرامکانی است و هرکسی به اندازه معرفت خودش از این رودخانه بهره می‌برد.

تاریخچه تفاسیر انگلیسی زبان قرآن

سپس مولف اثر، سید حسین نصر توضیحاتی در خصوص چگونگی انتشار اثر توضیح داد و گفت: خوشبختانه این اثر خیلی زود جای قرآنی که سعودی‌ها به صورت رایگان توزیع می‌کردند را گرفت و امروز در بسیاری از دانشگاه‌های معتبر آمریکا تدریس می‌شود. قرار است این اثر به زودی به زبان ترکی، مالزیایی، تامیل و اسپانیایی ترجمه شود.

غلامرضا اعوانی سخنران دیگر این مراسم بود. وی گفت: ما قدر قرآن را نمی‌دانیم که چه نعمت بزرگی به مسلمانان داده شده است و اگر همه جن و انس جمع شوند مثل قرآن نمی‌توانند بیاورند. اهمیت اثر «The study Quran» که به فارسی تفسیر معاصرانه قرآن کریم ترجمه شده در این است که اولین تفسیر جامع از قرآن کریم به زبان انگلیسی است. پیش از این ترجمه‌ها و تفسیرهای بسیاری از قرآن به زبان انگلیسی منتشر شده ولی هیچکدام به اندازه این اثر جامع نبودند.

اعوانی افزود: اولین ترجمه قرآن در سال ۱۱۴۳ میلادی یعنی حدود نهصد سال پیش توسط یک فرد انگلیسی به نام رابرت کتون به زبان لاتین انجام شده است و بیشتر به منظور مخالفت با اسلام صورت گرفته است ولی اولین ترجمه به زبان انگلیسی توسط الکساندر راس در سال ۱۶۴۹ انجام شد. پس از آن ترجمه دیگری در سال ۱۷۴۲ توسط جرج سیل انجام شد. از میان ترجمه‌ها از سه ترجمه بیشتر استفاده شده است. یکی ترجمه محمد پیکتال که مسیحی و متولد یکی از روستاهای انگلستان بوده و سپس تصمیم می‌گیرد مسلمان شود. دیگری ترجمه یوسف علی که در انگلستان چاپ شده و ترجمه آرتور آربری که دانشگاه آکسفورد منتشر کرده است. با وجود اینکه این سه ترجمه خیلی مورد استفاده قرار می‌گیرند ولی زبانشان امروزی و ویراسته نیست، ضمن اینکه چون این ترجمه‌ها توسط افراد غیرمسلمان انجام شده خیلی قابل درک نیست و از این جهت کتاب دکتر نصر قابل تقدیر است. امروزه، آمریکا حدود ۱۴ میلیون مسلمان دارد و بر اساس آماری که خود آمریکا داده است تعداد افراد تحصیلکرده در جامعه مسلمان آمریکا از خود آمریکایی‌ها بیشتر است. پیش بینی می‌شود در آینده، دین اسلام بیش از سایر ادیان در آمریکا گسترش یابد که این مسئله نگرانی‌هایی هم برای سکولارها به وجود آورده است. به همین جهت جای خالی چنین اثری خیلی احساس می‌شد.

چهره ماندگار فلسفه ادامه داد: امروزه دیگر حوصله خواندن تفاسیر چهل جلدی وجود ندارد و نسل امروزی حوصله خواندن همه تفاسیر را ندارد ولی می‌خواهد لب کلام را بداند و این کتاب از این جهت خیلی موفق است. فصاحت نثر از دیگر ویژگی‌های برجسته این اثر است ضمن اینکه بسیاری از مقالات این کتاب به شبهاتی که به قرآن وارد شده پاسخ داده و از این جهت خیلی کار ارزشمندی است چون امروز سایر ادیان شبهات و ایرادات بسیاری به قرآن وارد کردند که به اغلب آنها در این تفسیر پاسخ داده شده است.

دیگر سخنران این مراسم مصطفی ملکیان بود. وی گفت: «تفسیر معاصرانه قرآن کریم» که انشاالله رحمتی به زبان فارسی ترجمه کرده است چند مشخصه دارد؛ اول اینکه این تفسیر، تفسیری نیست که یک مفسر خاص بر قرآن نوشته باشد بلکه گزیده‌ای از بهترین تفاسیر سنت گرایانه از منظر چهار قرآن‌پژوه غربی (ماریا دکاکه، جوزف لومبارد، جانر دگلی و محمد رستم) و سید حسین نصر به عنوان سر ویراستار است. طریقه گردآوری هم اینگونه بوده که در ابتدا از میان تفاسیر مختلف، تفاسیری که صبغه اسلام بنیادگرایانه و اسلام تجددگرایانه (همان روشنفکری دینی) دارد کنار گذاشته شده و فقط به تفاسیر اسلامی سنت گرایانه -که حدود چهل تفسیر است- پرداخته شده است. دوم اینکه، این اثر علاوه بر اینکه تفسیر قرآن است، گزیده‌ای از تفاسیر مختلف است و یک وجه صرفه جویانه دارد از این جهت که به جای مطالعه چندین تفسیر می‌توان یک اثر را خواند.

ملکیان ادامه داد: چون این تفاسیر با مشرب سنت گرایانه گردآوری شده است در آن هیچ نکته یا سخنی از تجددگرایان یا بنیادگرایان دینی نمی‌بینید بنابراین این تفسیر در محدوده خودش بهترین است ولی به خاطر اینکه به اسلام بنیادگرایان و تجددگرایان توجه نکرده یک نقصان دارد. نصر در مقدمه دلیل این انتخاب را اینگونه مطرح است: «در طول تاریخ بیشتر مسلمانان سنت گرا بودند و دیگر اینکه فهم درست از قرآن را فقط سنت گرایان دارند.» نکته دیگر اینکه در این تفسیر، زیاده گویی وجود ندارد و معنای واقعی ایجاز در ان لحاظ شده است در حالی که این آفت در اغلب تفاسیر ما وجود دارد. در این اثر، در عین اینکه تفسیر آیه به آیه انجام شده، مقالاتی در آخر کتاب آمده که نگاه موضوعی به قرآن دارد و خیلی خواندنی است.

قرآن ترجمه شدنی نیست

منوچهر صدوقی سها در ادامه این مراسم گفت: اول از همه بگویم که این اثر یک کار گروهی است و از این جهت اتفاق خیلی مبارکی است چون متاسفانه ما فکر می‌کنیم همه کاری از یک نفر برمی آید در حالی که این اتفاق در عالم خیال ممکن است شدنی باشد ولی در عالم عینی چنین اتفاقی شدنی نیست، خصوصاً درباره قرآن باید حتماً کار گروهی انجام شود. ما از مستشرقین بزرگ غربی آثاری در حوزه عرفان و فلسفه می‌بینیم که حرف‌هایی می‌زنند که آدم شاخ در می‌آورد یا مثلاً یکی از مستشرقین معروف که قرآن را ترجمه کرده ولی در یکی از ممالک اسلامی او را به عنوان جاسوس کشتند بنابراین اینکه آقای نصر شرط کردند افراد همکار این کتاب باید همگی مسلمان باشند خیلی شرط بنیادین و مهمی بود.

وی افزود: مسلمینی که در این کتاب همکاری کردند مربوط به نحله فکری خاصی نبودند و این موضوع مهمی است چون مطابق با ویژگی جامعیت قرآن است. یکی از جنبه‌های مهم کتاب، مقدمه آن است که در آن ایمان شعله‌ور و مواجی وجود دارد که موجب مستی انسان می‌شود علاوه بر این، مطالب شامخی درباره قرآن در این بخش وجود دارد. با اینکه از حدود چهل تفسیر استفاده شده است هیچ استناد و اعتنایی به تفاسیر مدرنیستی مثل تفسیر طنطاوی که نگاه مادی به قرآن دارد نشده است. این تفاسیر در قرن ۱۳ و۱۴ در هند و مصر پیدا و متاسفانه دامنه گستردگی‌اش به کشور ما کشیده شد. مستشرق وقتی به قرآن می‌پردازد یا به جنبه جامعه شناختی قرآن می‌پردازد یا به جنبه زبان شناسی و امثال این ولی سید حسین نصر به قرآن کریم از منظر وحیانی نگاه کرده در حالی که ایشان سالهای سال است که در غرب زندگی می‌کنند ولی رفتار غربی ندارند و نگاهشان به قرآن تغییر نکرده است.

این فیلسوف و نویسنده ادامه داد: در تفسیرهایی که به زبان عربی نوشته می‌شوند، معضل ترجمه آیه وجود ندارد چون خود آیه به زبان عربی است اما ترجمه‌های دیگر خصوصاً ترجمه‌های زبان فارسی، نسبت به آیه‌های قرآن یا کم و کسری دارند یا چیزی به آن اضافه کردند. یکی از شرط‌های اساسی ترجمه این است که وقتی آن را به زبان اصلی برمی‌گردانیم، عین متن باشد. متاسفانه اغلب ترجمه‌های قرآن این ویژگی را ندارند ولی در اثر دکتر نصر این ویژگی لحاظ شده است اگرچه به عقیده ایشان قرآن کریم اصلاً قابل ترجمه نیست. به نظر من برای حل این مسئله که قرآن ترجمه بردار نیست ما هم نباید این کتاب مقدس را ترجمه کنیم بلکه باید به جای ترجمه عین به عین کلمات و آیات، معنا و مفهوم کلی هر آیه آن را بیان کنیم.

صدوقی سها در پایان، مصداق این موضوع که طبیعت و ذات قرآن، ترجمه شدنی نیست را با قرائت یک نمونه از تفسیر و ترجمه‌های کتاب سید حسین نصر که رحمتی آن را به فارسی ترجمه کرده است نشان داد. دلیل این ترجمه نشدن هم یکی این است که قرآن کلام خداست و با کلام بشر قابل مقایسه نیست و دوم اینکه هرنوع ترجمه‌ای توسط هر مترجمی قطعاً منجر به تحریف به زیادت یا نقصان می‌شود. امیدوارم در آینده نزدیک علمای قرآنی بنشینند با هم بحث و گفتگو کنند و باهم به یک اتفاق نظر درباره معانی آیات و مفاهیم قرآن برسند و تحت عنوان «آشنایی با قرآن» منتشر کنند چون هیچکس نمی‌تواند قرآن را ترجمه کند؛ اگر هم کسی می‌خواهد با متن قرآن آشنا شود راهی ندارد جز اینکه آن را به زبان اصلی بخواند.

آخرین سخنران این مراسم، انشاالله رحمتی، مترجم کتاب «The study Quran» تالیف سید حسین نصر بود. وی گفت: ترجمه جلد اول این اثر اسفند ماه سال گذشته منتشر شد، ترجمه جلد دوم هم در حال حاضر آماده چاپ و جلد سوم هم در دست ترجمه است. تفسیر معاصرانه قرآن ترجمه «The study Quran» و یکی از جدی‌ترین مطالعات قرآنی به زبان انگلیسی است ضمن اینکه خود آقای نصر هم یکی از نام‌آوران مسلمان در جهان غرب است. عنوان فرعی اثر «A New Translation and Commentary» این کتاب را بیشتر معرفی می‌کند چون بیان می‌کند که این اثر یک تفسیر تازه‌ای از قرآن است. در این اثر سه کار انجام شده است؛ اول اینکه ترجمه متفاوتی از قرآن شده ارائه شده و دوم اینکه تک تک آیات تفسیر شدند و سوم اینکه مقالاتی به عنوان پیوست به اثر اضافه شده که به نوعی تفسیر موضوعی قرآن کریم است. بنابراین سراسر این اثر تفسیر است نه نوعی قرآن پژوهی و به همین خاطر هم بنده عنوان «تفسیر» را برای ترجمه انتخاب کردم چون واژه دیگری حق این کار را ادا نمی‌کرد.

تفسیر معاصرانه افق‌های جدیدی را برای مطالعه گشوده است

وی افزود: در مورد واژه «معاصرانه» هم باید بگویم که منظورم از معاصرانه، نه تنها به معنی مدرن نیست بلکه درست در مقابل واژه مدرن است. دلیل اینکه صفت معاصرانه را آوردم این بود که اگر این صفت نمی‌آمد، شکل کار برای مخاطب روشن نمی‌شد. ما یکسری تفاسیر سنتی داریم یکسری تفسیر متجددانه. پایه تفاسیر سنتی، سنت اسلامی است و توجهی به تحولات دوران مدرن ندارد. در مقام مواجهه با قرآن، ما کاری با این تفسیر نداریم و فقط مقاصد خدا را بیان می‌کنیم اما در تفاسیر مدرن، توجه به دوران مدرن وجود دارد و در مقام تفسیر قرآن به تحولات این دوره توجه می‌شود. در اینگونه تفاسیر رویکردها و روش‌های تاریخی و تحلیلی و باستان شناسانه به کار گرفته می‌شود و از این منظر، قرآن دیگر برای ما یک کتاب آسمانی نیست. در این میان جای یک تفسیر برای ما مسلمانان خالی است و آن هم تفسیری است که برخلاف تفسیر سنتی واقعیت مدرنیسم را تجربه کرده باشد اما در عین حال مدرنیسم را حقیقت نداند به عبارت دیگر تفسیری باشد که در عین حال که مدرنیسم را فهمیده به آن نقدهای جدی هم دارد. اگر واقعیت مدرنیسم را بپذیریم اما آن را حقیقت ندانیم نوعی تفسیر ارائه خواهیم کرد که نه تفسیر سنتی است و نه تفسیر مدرن.

سردبیر نشریه اطلاعات حکمت و معرفت ادامه داد: کسی که واقعیت مدرن را می‌فهمد ولی معتقد است که مدرنیسم اتفاق اشتباهی است نه تنها از دوران معاصر عقب نیست بلکه به یک معنا جلوتر هم است چون افق‌های تازه‌ای را دیده است. یکی از بحث‌های اساسی که امروزه برای خوانندگان قرآن مطرح است، بحث درباره حقوق زنان است. در «تفسیر معاصرانه» ضمن توجه به مسئله فمنیسم زنان که در دوران مدرن مطرح شده، به سنت دینی هم توجه می‌کنیم و پاسخ‌های خردپذیر به انسان امروز می‌دهیم. به نظر من نویسندگان این تفسیر، توانسته‌اند عقلانیت اسلامی که ملحم از قرآن بوده است را به گونه‌ای بیان کنند به سوالات انسان امروز پاسخ داده شود. بهترین عنوان برای چنین کاری واژه «معاصرانه» و گونه‌ای از تفسیر است که تاکنون کمتر سابقه داشته و بهترین شیوه تفسیر برای زمانه ماست.

این مترجم برجسته کشورمان اضافه کرد: ممکن است برخی فکر کنند این تفسیر راه برای سایر تفاسیر بسته است درحالیکه این‌طور نیست و این نوع فکر کردن نوعی سوء برداشت است. اگر کسی اهل معرفت و دقت باشد متوجه می‌شود که این کار یک افق جدید را باز و شروع کرده است و خواننده با خواندن این اثر سؤالاتش را بیشتر می‌شود و برای پاسخ گرفتن به سؤالاتش دوباره به متون سنتی مراجعه می‌کند. منظر سنتی که در این اثر مورد توجه قرار گرفته تحکم‌آمیز نیست و گفته هم نمی‌شود که حرف این اثر، حرف آخر است بلکه ما یک مسیر را نشان می‌دهیم.

رحمتی گفت: اینکه این تفسیر در کشوری غربی و با همکاری افراد غربی نوشته شده به هیچ وجه به معنی اینکه تفسیر استشراقی است، نیست و اتفاقاً درست در مقابل این نوع تفاسیر نوشته شده است و در خط مقدم مقابله با نگاه‌های استشراقی و سکولار قرار دارد. علاوه براین، برخی با شناختی که از دکتر نصر دارند فکر می‌کنند این تفسیر، یک تفسیر باطنی و عرفانی است درحالیکه اصلاً این‌طور نیست و بر مینای سنت گرایی اسلامی نوشته شده است. ضمناً اینکه هم از تفاسیر شیعی استفاده شده و هم از تفاسیر سنی، نوعی گفتگو میان این دو مذهب شکل گرفته که خود این موضوع هم مصداق معاصرانه بودن اثر است. چنین خصیصه‌ای می‌تواند فتح بابی باشد برای گفتگوی اسلام با سایر ادیان.