آیا نزاع مرزی تاجیکستان و قرقیزستان حل‌شدنی است؟

آیا نزاع مرزی تاجیکستان و قرقیزستان حل‌شدنی است؟

• عبدالقیوم قیومزاد
• روزنامه‌نگار، تاجیکستان

۲۰ اردیبهشت ۱۴۰۰ - ۱۰ مه ۲۰۲۱

منبع تصویر، ASIA PLUS NEWS AGENCY

جنگ و خونریزی اخیر ارضی و مرزی میان تاجیکستان قرقیزستان قابل پیش‌گویی بود، چون در گذشته نیز چنین حوادثی میان دو کشور بارها رخ داده است. حتی در دوران شوروی که در قرقیزستان و تاجیکستان به عنوان دو جمهوری "برابر و برادر" در هیئت اتحادیه قرار داشتند و تصمیم‌ها از کرملین دیکته می‌شد، بین این دو باز هم بحث و نزاع مرزی در می‌گرفت. از همان سال‌ها بود که برای رفع تنش‌ها در مرز با مشارکت هر دو طرف و تحت نظارت فرستاده مسکو کمیسیون تشکیل می‌شد.

میرزاشریف اسلام‌الدینف، رئیس پیشین شهرستان اسفره تاجیکستان که با استان بادکند قرقیزستان هم‌مرز است و نزاع مرزی بین دو کشور غالبا در همین قسمت صورت می‌گیرد، با یادآوری از یکی از نشست‌های این کمیسیون در سال ۱۹۸۹ می‌گوید: "آن جلسه با ریاست آندری گیرنکو، دبیر وقت کمیته مرکزی حزب کمونیست اتحاد شوروی برگزار شد. عزت‌الله حیایف، نخست‌وزیر وقت تاجیکستان، بر اصرار این نماینده مسکو برای امضای پروتکلِ واگذاری بخشی از زمین‌های شهرستان اسفره به همسایه‌های قرقیزش گردن ننهاد. نماینده مسکو از سر خشم از آقای حیایف تقاضای استعفا کرد. حیایف هم کوتاه نیامد و با تندی گفت: «من آماده‌ام از بهر این منصب شما بگذرم، ولی یک وجب از خاک وطنم را نمی‌دهم»."

منبع تصویر، ASIA PLUS NEWS AGENCY

• مناقشه مرزی تاجیکستان و قرقیزستان
• درگیری مرزی تاجیکستان و قرقیزستان بر سر یک مرکز توزیع آب
• تاجیکستان و قرقیزستان به چه توافقی دست یافتند؟‏

در اینکه منازعه مرزی میان تاجیکستان و قرقیزستان از دوران شوروی به میراث مانده، شکی نیست. شماری از کارشناسان بر این باورند که این منازعه نتیجه سیاست‌ کرملینی "تفرقه بینداز و حکومت کن" که آثار آن در میان دیگر جمهوری‌های شوروی پیشین هم باقی است؛ چه در آسیای میانه و قفقاز و چه میان کشورهای اسلاوی روسیه و اوکراین و بلاروس که بارها به جنگ و خونریزی انجامیده است. تازه‌ترین نمونه آن جنگ میان جمهورری آذربایجان و ارمنستان بر سر کوهستان قره‌باغ است.

به گفته برخی از صاحبنظران درگیری چند روز پیش میان تاجیکستان و قرقیزستان که حدود ۵۰ قربانی بجا گذاشت، حاصل همان سیاستی است که منشأ آن کرملین بود؛ هرچند همه اسناد و مدارک شوروی هم قلمروهای مورد نزاع را متعلق به خاک تاجیکستان می‌داند اما همانا بنا به دستور و در پی فشار و اصرار مسکو بر دوشنبه بود که تاجیکستان ده‌ها هزار هکتار زمین خود را برای استفاده موقت به قرقیزستان اجاره داده بود. بسیاری از قرقیزهای منطقه که کوچ‌نشین بودند در آغاز از این زمین‌ها به عنوان چراگاه دام و احشام خود بهره می‌بردند، ولی رفته رفته ظرف بیش از ۷۰ سال در این زمین‌ها سکنی گزیدند و روستاها و شهرستان‌های نو بنیاد کردند و مقیم شدند. همین مورد است که در تعیین خطوط مرزی مشکل ایجاد کرده است. از ۹۷۲ کیلومتر مرز مشترک بین دو کشور تنها حدود ۵۲۰ کیلومتر آن علامت‌گذاری شده و مابقی مورد نزاع است و منشأ درگیری و خونریزی‌ها.

منبع تصویر، KYRGYZSTAN PRESIDENCY/GETTY IMAGES

توضیح تصویر،

عکس آرشیو: مانور نظامی در منطقه مرزی بادکن قرقیزستان و اسفره تاجیکستان

برخی از تحلیلگران، از جمله آنا ماتوی‌یوا، پژوهشگر کالج سلطنتی لندن، در یک گفتگوی رسانه‌ای با توجه به پیچیدگی اوضاع گفته است بعید به نظر می‌رسد که جانب‌ها به توافق برسند:

"از دید من، کشیدن خط مرز به نوعی که هردو طرف را قانع کند، امکان‌ناپذیر است، مگر اینکه مردم را به دیگر جای بکوچانند. اما واضح است که هیچ یک از دو کشور با کوچاندن مردم و یا از دست دادن قلمرو و یا تعویض و تبادل آن موافقت نمی‌کند."

جنگ روزهای ۲۸-۲۹ آوریل سال جاری که به لحاظ شدت و حدت خود بی‌سابقه بود، بار دیگر نشان می‌دهد که دو طرف به این زودی‌ها به توافق و سازش دست نخواهند یافت. اما این امکان و ظرفیت را هم ندارند که برای بلندمدت با هم بجنگند و یکی بر دیگری چیره شود.

آندری گروزین، مدیر حوزه آسیای مرکزی در پژوهشگاه کشورهای مستقل همسود در یک مصاحبه‌اش تذکر می‌دهد که نزاع مرزی به نفع بیشکک و دوشنبه نخواهد بود:

"آنها درک می‌کنند که ارتش‌ها و اقتصادشان ذخیره لازم برای انجام جنگ را ندارند. تآمین سوخت تانک‌ها و بال‌گردها و تهیه مهمات کار سهلی نیست."

منبع تصویر، ASIA PLUS NEWS AGENCY

آیا این بحث و دعوا راه حلی هم دارد؟

خبرگزاری‌ها نوشته‌اند که ساعت سه شب دوم مه میان رئیسان خدمات امنیتی تاجیکستان و قرقیزستان یک پروتکل امضا شده است. روسای سرویس‌های امنیتی دو کشور ریاست هیئت‌های مذاکره‌کننده را به عهده دارند. جزئیات این پروتکل افشا نشده، ولی به نظر می‌رسد که جنگ اخیر مسئولان را واداشته که دست به اقدامات عملی بزنند. هرچند شماری از کارشناسان بر این نظرند که مقام‌های دو کشور قصد دارند دست‌های خود را در آتش این جنگ گرم کنند.

تاجیکستان و نظام خودکامه آن به این بهانه می‌کوشد چنان جلوه دهد که مناطق خود را بازپس می‌گیرد و بدین گونه برای تحکیم قدرت بیش از سی‌ساله خود می‌کوشد. دولت قرقیزستان هم در شرایط نزاع با همسایه خود می‌کوشد اختلافات داخلی را فرو نشاند و جلو اعتراضات مخالفانش را بگیرد.

خبرهای رسیده از منطقه حاکی است که قرقیزستان گذرگاه‌هار مرزی خود را از روز دوم مه بدین سو به روی تاجیکستان بسته و علت آن را "تدابیر امنیتی" نامیده است.

نزاع و خونریزی اخیر میان تاجیکستان و قرقیزستان نه تنها کشورهای همسایه ازبکستان و قزاقستان را نگران کرد، بلکه ایران و ترکیه هم خواهان حل مسالمت‌آمیز نزاع شدند و آمادگی خود را برای میانجیگری اعلام کردند.

ولادیمیر پوتین هم به وسیله سخنگوی خود واکنش نشان داد و گفت که روسیه آماده است به رفع مشکلات مرزی میان تاجیکستان و قرقیزستان مساعدت کند. مشکلاتی که گفته می‌شود سرچشمه آن کرملین بوده است.