نوحه «حسین سرباز ره دین بود» چرا دوباره فراگیر شد؟

 به گزارش گروه فرهنگی خبرگزاری دانشجو، مهدی زنگنه شاعر و نوحه‌سرا کشور در یادداشتی تحلیلی نگاهی به نوحه مشهور «حسین سرباز ره دین بود» انداخت. او آورده است:

متن نوحه این است:
حسین سرباز ره دین بود
حسین قربانی آیین بود
عاقبت حق‌طلبی این بود
از سر نی گفت/ سبط پیمبر
الله اکبر/ الله اکبر

شعر این اثر سروده مرحوم علی‌اکبر خوشدل تهرانی است و در میانه دهه چهل و پنجاه بار‌ها و بار‌ها توسط مرحوم شاه‌حسین بهاری خوانده شده است. تا جایی که بسیاری از هیأتی‌های آن روزگار شاه‌حسین را با همین نوحه می‌شناختند. در تمام این سال‌ها خیلی از مداحان سنتی به خصوص در بازار تهران این نوحه را دم می‌دادند تا این که حاج محمود کریمی در ایام محرم سال ۱۳۹۶ آن را در امامزاده علی اکبر چیذر سر زبان جوان‌ها و مخاطبین نسل جدید انداخت. شاید بتوان اشکالاتی از نظر مضمونی و ادبی به این نوحه وارد کرد، اما رمز ماندگاری و فراگیری دوباره آن چیست؟

کسانی که توفیق زیارت اربعین نصیب شان شده، وقتی در اوج شلوغی و ازدحام وارد کربلا شده و به سمت حرم سیدالشهدا می‌روند، حتماً صدای همهمه غریبی را شنیده‌اند که از سمت بین‌الحرمین طنین‌انداز شده است. ولوله‌ای که انگار نُت‌های منظمی دارد. هرگاه تیم‌های فوتبال ایرانی با تیم‌های عربی بازی دارند نیز مشابه همان صدا از جایگاه تماشاگران عرب به گوش می‌رسد.

عزا و عروسی فرقی ندارد! هرگاه جمع کثیری از اعراب به هیجان درمی‌آیند، اشعاری را با نغمات مشترکی می‌خوانند که بیانگر اوج احساسات جمعی است. این نغمات غالباً در دستگاه چهارگاه موسیقی ایرانی تعریف می‌شود. همان دستگاهی که معروف‌ترین نوحه‌های دهه‌های چهل و پنجاه و مشهورترین دودمه‌های سنتی در آن مایه خوانده شده است؛ مانند:‌ای اهل حرم میر و علمدار نیامد/ علمدار نیامد...

با نگاهی به تاریخ عزاداری معاصر می‌توان حدس زد که فراگیری این دستگاه در نوحه‌ها، سوغاتی حاج مرزوق عرب، همان مداح عراقی بوده است که به دعوت هیأتی‌های صنف بزاز به تهران آمد و تغییرات عمده‌ای در شیوه‌های عزاداری ایرانیان ایجاد کرد.

اساتید موسیقی ایرانی حال و هوای دستگاه چهارگاه را بیشتر مناسب فضا‌های حماسی دانسته و نغمات و گوشه‌های آن را دارای صلابت و سرزندگی و گاه اضطراب تعریف می‌کنند. یکی از معروف‌ترین قطعات چهارگاه، قطعه معروف مرحوم استاد حسن کسایی است که با ساز نی قطعه‌ای با حال و احوال صبحگاهی ساخته است و در میان مردم به نام «سلام علیکم» معروف است.

در دهه‌های سی، چهل و پنجاه، اغلب نوحه‌های عاشورایی در دستگاه چهارگاه ساخته و پرداخته شده است، اما چرا تنها چند نوحه از میان آن همه باقی مانده است؟

مهم‌ترین رمز ماندگاری این نوحه‌ها به ویژه «حسین سرباز ره دین بود» تلفیق صحیح واژگان و حس و حال موسیقی است. شعر نوحه پا به پای ملودی پیش می‌آید و همان‌گونه که نُت به نُت فضای حماسی و پُرصلابت به شنونده القا می‌شود، واژه به واژه اتمسفر حماسی را همراهی می‌کند. کلماتی از قبیل سرباز، دین، قربانی، آیین، حق‌طلبی و الله اکبر، برای درهم تنیدگی شعر و ملودی تلاش می‌کنند.

در بسیاری از مواقع نوحه‌سرایان قرار است بر اساس یک ملودی ساخته شده شعر بگویند؛ یا ابتدا ملودی ساخته‌اند سپس تصمیم می‌گیرند شعری برای آن بسرایند. مهم‌ترین عامل زیبایی اثر آن است که ابتدا حال و هوای ملودی تشخیص داده شود، سپس شعر به ساحت سُرایش درآید. اگر حس و حال ملودی محزون است از واژگان حماسی استفاده نشود و اگر حماسی است از دایره واژگان مصیبت بار و غمناک پرهیز شود!