«دیوارکش»؛ گرفتار در گرداب پژوهش و جانب‌داری

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری دانشجو- مژگان صلایی؛ در دنیای رسانه‌های تصویری گاهی استقبال از یک فیلم سینمایی، سریال و حتی مستند سبب می‌شود که سازندگان به فکر ساخت اسپین آف از آن فیلم بیفتند و یا قصه را در قسمت‌های بعدی ادامه دهند که بعضا هم یک تجربه مشترک را به دست می‌آوردند که شکست و حتی زیر سوال بردن آن تجربه موفق پیشین است. مستند «دیوارکش» که قسمت سوم «ایکسونامی» محسوب می‌شود روزهای قبل برای اولین بار در قزوین و بعد تهران رونمایی و اکران شد و قرار است در روزهای پیش‌رو هم به صورت عمومی اکران شود. به بهانه رونمایی از این مستند انتخاباتی به نقاط ضعف و قوت آن پرداختیم.

پژوهش حلقه مفقوده

«دیوارکش» مستندی است که برای این روز‌های منتهی به انتخابات ساخته شده است و اگر در این روز‌ها اکران نمی‌شد کارکرد خود را از دست می‌داد به همین دلیل مستندی با تاریخ انقضا است. به این معنی که فقط مصرف انتخاباتی دارد و بعد از انتخابات با توجه به بررسی سطحی که پیرامون این موضوع صورت گرفته کارکرد خود را از دست خواهد داد. در حالی که اگر کار عمیق و بنیادی، یعنی با در نظر گرفتن علومی مانند جامعه شناسی سیاسی و روان شناسی و همچنین استفاده از کارشناسان و پژوهشگران حوزه مسائل جنسی صورت می‌گرفت می‌توانست پیش زمینه علمی مناسبی برای شناخت شرایط سیاسی و انتخاباتی ایران باشد و حتی راه چاره‌ای را برای این مشکل ارائه دهد تا گامی برای رشد سیاسی مردم باشد.

تجربه انتخابات در سال‌های ۷۶، ۸۴ و ۹۲ که به زعم نخبگان و پژوهشگران دانشگاهی و تحلیلگران سیاسی نتایجی برخلاف تصورات به دست آمد که نشانگر ناکارآمد بودن ابزار‌های تجزیه و تحلیل انتخابات در ایران بود و امر جنسی و مسائل پیرامونی آن را سانسور کرده بود و نمی‌خواست ببیند؛ که البته این یکی از نقاط قوت مستند است که موضوعی به این مهمی را که اغلب مسئولان و مردم نادیده می‌انگاشتند را دیده و بدان پرداخته است. با این جود نوع پردازش نیز از اهمیت بالایی برخوردار است.

با بازگشت به انتخابات‌های مذکور و فضای به وجود آمده توسط برخی از کاندیدا‌ها می‌توان بحث استفاده از ابزار جنسی یا به کارگیری گفتمان مطابق با این موضوع را در این انتخابات‌ها که توسط کاندیدا‌ها استفاده شده و حتی موفقیت نیز به دست آورده اند دید و در واقع برای برخی این تنها سلاح برای پیروزی در انتخابات بوده است؛ بنابراین مسئله مورد نظر نیاز به یک پژوهش عمیق و دقیق دارد تا زوایای مختلف آن مورد بررسی قرار گیرد که می‌توانست در این مستند بدان پرداخته شود که متاسفانه این اتفاق رقم نخورد. سرعت جمع بندی مستند آنقدر بالاست که حتی به وضوح، مخاطب می‌تواند در انتهای مستند عجله‌ی سازندگان را احساس کند.

ایکسونامی ۱ مستندی پژوهش محور بود که مخاطب از گرفتن حجم زیادی از اطلاعات متحیرمی‌ماند اطلاعات تاریخی گسترده پزشکی و اجتماعی که ایکسونامی را در شمار مستند‌های بی‌بدیل در سال‌های گذشته قرار می‌داد. در ایکسونامی ۱ مطالب به هم وصله و پینه نشده بودند بلکه یک لباس زیبا و یکدست را از موضوع مورد نظر به چشم مخاطب می‌آورد، ولی در ایکسونامی ۳ این اتفاق نیافتاد و شاهد یک عقبگرد در محتوا و پیشینه پژوهشی هستیم.

ضعف پژوهش علمی و اجتماعی و تکیه به نتایج پژوهش میدانی قابل تغییر از اهمیت این مستند کاست و دیوار کش را یک مستند کاملا معمولی جلوه داد. این ضعف بدون توجه به پیشینه تاریخی یک موضوع می‌تواند تصویر ناقص و ابتر از سوژه را به نمایش بگذارد؛ بنابراین می‌توان پژوهش را حلقه مفقوه این مستند دانست.

خارج از جاده بی‌طرفی

تاکید بر بی طرفی در پژوهش یکی از نقاط قوت آن محسوب می‌شود، اما آنچه که در دیوار کش شاهد آن بودیم عدم رعایت کردن این اصل مهم و دفاع جسورانه از یک طیف سیاسی بود. راوی در مستند اگرچه تلاش برای گفتگو با چهره‌های مختلف از هر دو جریان سیاسی را به مخاطب نشان می‌دهد اما آنچه در نهایت از مستند برداشت می‌شود، حضور پررنگ یک پیش فرض سیاسی در ذهن سازنده و راوی است. پیش فرضی که به وضوح از پس تصویر قابل دریافت و احساس است.

مستند سوءاستفاده از مسئله آزادی برای تبلیغات انتخاباتی را نقد می‌کند اما در جریان این انتقاد، حضور جریان اصلاحات و اعتدال را بسیار پررنگ‌ می‌کند و عملا حرکاتی از این دست در جریان سیاسی مقابل را نادیده می‌گیرد. در حالی که اگر اصل بی‌طرفی رعایت می‌شد و موضوع مورد نظر با دلایل و شواهد بسیار گفته شده و به صورت دقیق و روشمند جلوی چشم مخاطب مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گرفت می‌توانست جامعیت مخاطب خود را حفظ کند و خود را در گرداب طرفداری از یک حزب و گروه نیاندازد. اگر مذموم بودن این مسئله یعنی استفاده از مسائل جنسی در انتخابات مورد بررسی قرار می‌گرفت به خودی خود می‌توانست برای مخاطب حذاب باشد و او را به فکر وادارد، اما روایت یک طرفه این کنش را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

مجید تفرشی سندنگار و پژوهشگر تاریخ که از مصاحبه‌شوندگان مستند هم بود در مراسم رونمایی از مستند در حوزه هنری در همین باره گفت: « ریتم فیلم به لحاظ ساختاری تند بود و در مستندسازی آثار این چنینی نکته مثبتی است که می‌تواند در مستند سازی ایران تبدیل به مسیر موفقیت آمیزی شود، حتی طرح بحث «تندروهای سابق و اصلاح طلبان امروز» هم نکته بسیار خوبی بود که کاملاً درست است و من هم در زمانی به آن پرداخته بودم. اما تصور می‌کنم این فیلم عزم جزمی است برای خراب کردن این دولت! از سوی دیگر نادیده گرفتن برخی تندروی‌هایی که در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ وجود داشته و الان هم وجود دارند، نکته مغفولی است که به نظرم در این فیلم تعمدانه به آن پرداخته نشده است. به اعتقاد من شاکله فیلم «صرفه‌جویی در راستگویی» است که از بی بی سی یاد گرفته شده و در این فیلم هم ما مانند این رویکرد را می‌بینیم.»

روایت گرم و جذاب

با همه اینها مستند درراوی و روایت مستند جز نقاط مثبت مستند دیوار کش محسوب می‌شد نگاه طنازانه و برخورد گرم راوی با سوژه‌ها و افراد حاضر در مستند به گرم شدن فضای مستند کمک می‌کنند و مستند را از فضای سرد نجات داده بود؛ که البته این موضوع خلاقیت و نوآوری سازندگان آن را می‌رساند که برای چنین موضوعاتی که می‌تواند فضای خشک و سردی را داشته باشد از بین ببرند و هوشمندانه همراهی مخاطب را به دست بیاوردند.

در نهایت دیوار کش مستند جذابی است به لحاظ انتخاب موضوع، اما در پرداخت متوسط عمل کرده که با توجه به شرایط انتخاباتی و رسیدن مستند و اکران برای این روز‌ها شاید بتوان نقص‌ها را نادیده گرفت.