تهران توافق را عقیم نکرد؛آرام فشار را افزایش داد؛نفع احیای آن چیست؟

ابوالفضل خدائی: دور پنجم از مذاکرات وین با چشم اندازی مثبت در حالی ادامه دارد که طرفین مذاکره کننده امیدوارند این مرحله آخرین دور از گفتگوها برای رسیدن به توافق باشد. سیدعباس عراقچی می گوید که ایران تأمین منافع کشور را فدای سرعت نخواهد کرد و طرفین در این جلسات به خوبی عزم خود را نشان داده اند اما همچنان مسائل کلیدی نیز وجود دارند که حل آنها در اسرع وقت خواسته همه هیات های حاضر است. رابرت مالی نماینده ویژه دولت آمریکا در امور ایران نیز معتقد است که پیشرفت های معناداری حاصل شده و در آن سو میخائیل اولیانوف سفیر و نماینده دائم روسیه نزد سازمان‌های بین‌المللی مستقر در وین می گوید تمام هیات‌ها روی موفقیت گفت‌وگوها برای احیای برجام متمرکز هستند. حسن روحانی رئیس جمهوری ایران نیز که پیش تر خبر شکسته شدن تحریم ها را عنوان کرده بود در سخنرانی اخیر خود وعده داد که دولت دوازدهم تحریم‌ها را با همفکری و اجماع پایان خواهد. چنین فضای مثبتی تا آنجا ادامه داشت که آنتونی بلینکن وزیر امور خارجه آمریکا در اظهاراتی از عدم اطمینان کشورش به عزم ایران برای پایبندی به برجام خبر داد. بلینکن در حالی این مطلب را مطرح کرد که پس از آن در موضعی متناقض اعتراف کرد که کارشناسان آمریکایی هم پایبندی ایران به برجام را تایید کرده بودند. با وجود این موضع گیری های مقام های آمریکایی به خوبی به این مساله واقف هستند دیپلماسی تنها گزینه موثر خواهد بود. جن ساکی سخنگوی کاخ سفید در همین راستا گفت "گزینه جایگزین برجام، عدم پیگیری مذاکرات دیپلماتیک و پذیرفتن این است که ما از توانایی‌های هسته‌ای ایران درک درست، نظارت و دسترسی نداشته باشیم"، مساله ای مهم که با نشان دادن نقشه راه، اثرات یک دیپلماسی موثر را برای تحقق اهداف طرفین به تصویر می کشد. در دور پنجم گفتگوها ایجاد اعتماد متقابل و ایفای تعهدات می تواند به عنوان عنصر کلیدی عمل کند. پایگاه فارن افرز در مقاله ای به بررسی این مسائل پرداخته و به اهمیت و ضرورت احیای برجام و نیاز تهران و واشنگتن به آن می پردازد که مشروح آن به شرح زیر است:

ایالات متحده آمریکا در ماه می سال ۲۰۱۸ به طور یکجانبه از برجام خارج شد و با انتقاد از آن ایران را به نقض آن متهم کرد. دولت قبلی آمریکا یعنی دونالد ترامپ تشدید تحریم ها را در پیش گرفت که باعث آزردگی خاطر دیگر طرفین این توافق شد. اما ایران از برجام خارج نشد. تهران ترجیحا به طور پیوسته فشارها را افزایش داد، به طور مستقیم روی واشنگتن و غیرمستقیم بر روی دیگر کشورهای عضو به منظور احیای آن.

اما چرا هنوز دولت ایران نیازمند یک توافق هسته ای است؟ به این دلیل که در بلندمدت تهران مزایای زیادی را به لحاظ اقتصادی و ژئوپلتیکی بدست می آورد در حالی که به لحاظ تاکتیکی کمی احساس ناامیدی می کند.

ایران صراحتا اصرار دارد که توافق هسته ای که در سال ۲۰۱۵ تصویب شد باید احیا و کلمه به کلمه آن اجرا شود. اما در عمل جمهوری اسلامی ایران انعطاف قابل توجهی از خود نشان داده است. یک نماینده ارشد مجلس شورای اسلامی ایران به نقل از آیت الله خامنه ای رهبر انقلاب اظهار داشت که  مذاکرات در وین منجر به یک توافق جدید و لازم الاجرا خواهد شد. درهای دیپلماسی به روی آمریکا و ایران برای دستیابی به یک توافق مستحکم باز و تحولات را در دولت های دو کشور تغییر خواهد داد.

محاسبات تهران

توافق هسته ای ایران یک توافق نامه کنترل تسلیحاتی بود که برای جلوگیری از اهداف هسته ای تهران طراحی شده بود. شرایط آن ممکن است در سال ۲۰۱۵ محدود کننده باشد، اما شرایط تغییر کرده است. برای شروع، ایران برنامه هسته ای خود را به میزان قابل توجهی پیشرفت داده است. کناره گیری واشنگتن از این توافق نامه، ایران را در جستجوی سطوح بالاتری از غنی سازی اورانیوم قرار داد. تهران در ژوئیه ۲۰۱۹ محدودیت ذخیره غنی شده اورانیوم را کنار گذاشت و در ژانویه ۲۰۲۰ انطباق کامل با غنی سازی را متوقف کرد. اکنون، این کشور به ۶۳ درصد غنی سازی رسیده است - هنوز کمتر از ۹۰ درصد است؛ میزان مورد نیاز برای توانایی ساخت تسلیحاتی که ایران با قاطعیت ادعا می کند به دنبالش نیست. با این وجود، اکنون بسیار محتمل تر از گذشته است که ایران بتواند واقعاً به گریز هسته ای دست یابد – (مدت زمانی است که یک کشور زمان نیاز دارد تا میزان اورانیوم لازم برای ساخت یک سلاح هسته‌ای را غنی‌سازی کند) _ زمانی که محدودیت‌های کلیدی برنامه هسته‌ای ایران در سال ۲۰۳۰، موسوم به "بند غروب" در اکتبر ۲۰۳۰ به پایان برسد و یا حتی موقعی که مهلت زمانی یک توافق ارتقا یافته منقضی می شود.

ایران با ادامه غنی سازی، به خود و دنیا نشان داده است که می تواند بر حملات علیه تأسیسات هسته ای و ترور دانشمندان خود غلبه کند. وقتی توافق احیا شده به پایان نزدیک و یا در موعد بعدی دوباره مذاکره می شود ایران می تواند در وضعیت گریز هسته ای قرار گیرد و یا به مرحله آزمایش سلاح اتمی برسد ـ این به راهبرد و نیاز ژئوپلتیکی ایران در آن برهه بستگی دارد. بنابراین، توافقنامه بین المللی دیگر هیچ مانع مطلقی در برابر تلاش هسته ای ایران نیست، مساله ای که از زمان آخرین شاه ایران آغاز شد و هم اکنون نیز در جمهوری اسلامی نیز ادامه دارد. این توافق نیز مانعی برای توانایی های متعارف ایران نیست. تحریم تسلیحاتی متعارف ایران در شورای امنیت در اکتبر سال ۲۰۲۰ پایان یافت و تحریم موشک بالستیک در اکتبر ۲۰۲۳ پایان می یابد. ایران با بازگشت به انطباق کامل باقیمانده این جدول زمانی یا حتی برای موارد مشخص تر، توانایی نظامی متعارف خود را احتمالا کمی از دست خواهد داد. تهران احتمالاً محاسبه کرده است که از سرگیری تعهدات خود در توافق هسته ای هزینه بسیار کمی برای برنامه های نظامی اش خواهد داشت.

از طرف دیگر، حذف تحریم ها از نظر اقتصادی و ژئوپلیتیکی به نفع کشور خواهد بود. فشار مالی مستقیم و غیرمستقیم ایالات متحده، ایران را به تعداد معدودی از شرکای تجاری وابسته کرده است. تا سال ۲۰۱۹، چین ۴۸.۳ درصد در صادرات و ۲۷.۵ درصد در واردات ایران سهیم بود. تا زمانی که تحریم های ایران و تحریم های ثانویه شرکای تجاری آن پابرجا بمانند، تهران از نظر اقتصادی آسیب پذیر و متکی به ملت هایی است که جرات نقض خواسته های واشنگتن را دارند.

پیش از این ایرانیان پیامدهای منفی چنین وابستگی را تجربه کرده اند. در قرن نوزدهم و بیستم، ایران به طور متفاوتی به روسیه، اتحاد جماهیر شوروی، انگلستان و ایالات متحده وابسته بود. اکنون، صنایع ایران بار دیگر هراس این را دارند که کنترل داخلی خود را از دست دهند. اعلام نگرانی از سند همکاری های ۲۵ ساله بین ایران و چین نیز در همین راستا است؛ حتی اگر قرار باشد ۴۰۰ میلیارد دلار در آن توسط چین سرمایه گذاری شود. ایرانیان دریافته اند که حذف تحریم ها، به ویژه محدودیت های بانکی، از طریق احیای توافق هسته ای برای بازگرداندن استقلال اقتصادی کشورشان مهم است.

به همین ترتیب، در طول فشارهای شدید واشنگتن، تهران چاره‌ای جز به دست آوردن حمایت دیپلماتیک و دفاعی از سوی دو قدرت بزرگ دیگر نداشت. روسیه به عنوان ضامن اول امنیت ایران، هم‌کاری کننده نظامی و تامین کننده مواد اولیه ظاهر شد. چین نیز به سرعت همکاری های خود را در این بخش ها سرعت بخشید. روسیه و چین هر دو ازقابلیت وتوهای خود در شورای امنیت سازمان ملل متحد و توانایی های اقناعی برای محافظت از ایران در برابر خواسته های آمریکا استفاده کرده اند. اخیراً، مسکو و پکن علناً با اصرار واشنگتن مبنی اضافه کردن بندهای جدید در توافق هسته ای به عنوان شرط ورود مجدد ایالات متحده، مخالفت کرده اند.

با این وجود تاریخچه استعمار، ایران سیاست خود را مستعد این امر می داند از همین رو هرگونه اتکا به بازیگران جهانی در امور ملی و بین المللی را با سوءظن عمیق می نگرد. مقامات ایران دلایل خوبی برای این سیاست محتاطانه دارند. گفته می شود که روسیه در سال ۲۰۱۵ با استفاده از مبارزات درون طبقه حاکم ایران تلاشی مخفیانه را برای متوقف کردن توافق هسته ای انجام داده است و از طرفی گفته می شود چین به دنبال دستیابی نظامی و نظارتی به بنادر و فرودگاه های ایران است. احیای توافق هسته ای، دامنه این دو ابرقدرت را بر تهران سست خواهد کرد. جناح های موجود در سیستم سیاسی ایران نیز کمتر تحت فشار خارجی قرار می گیرند و نسبت به استقلال ژئوپلیتیکی ایران بیشتر آگاه می شوند.

رسیدن به توافق بهتر امکان پذیر است

به همین دلایل، علیرغم موضع ظاهراً سرسختانه حسن روحانی، رئیس جمهور ایران مبنی بر اینکه "ایالات متحده به عنوان کسی که توافق را نقض کرده است، همه تحریم ها را برداشته و اقدامات عملی را انجام دهد داد تا بتواند به آن برگردد" و نیازی هم  به مذاکره نیست، " ایران در وین مشغول گفتگو است. در مورد نقض محدودیت های غنی سازی توسط ایران، محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه تأکید کرده است که "اقدامات ایران با انجام تعهدات کامل همه قابل برگشت است." واضح است که تهران آماده است برای کار با واشنگتن بار دیگر، همانطور که بین سالهای ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۸ بر اساس توافق هسته ای این کار را کرد همکاری کند.

به عقیده ایران، سیاستگذاران آمریکایی به طور محض تنها خواستار ورود به برجامی که در سال ۲۰۱۵ تصویب شد نیستند. رهبران ایران در حال گوش کردن هستند، علاوه بر اینکه در یک رقابت شدید هستند. آیت الله علی خامنه ای رهبر ایران در سخنرانی نوروزی خود اظهار داشت که ایران ممکن است تغییرات در برجام را بپذیرد ـ اما این تغییر باید به نفع ایران باشد. مقامات ایرانی تقریباً روزانه ایالات متحده را به لغو تحریم ها ترغیب می کنند و اعلام آمادگی کشورشان را برای بازگشت کامل به تعهدات در صورت پایبندی طرف مقابل اعلام می دارند. روحانی رئیس جمهوری ایران نیز اظهار داشت که "گفتگوهای وین با پیروزی ملت ایران پایان می یابد."

در نتیجه، دیپلماسی می تواند واقعاً چیزهای زیادی بدست آورد. برای رسیدن به اهداف، ایالات متحده باید گفتگو از طریق شرکا و رقبای خود مانند اتحادیه اروپا و روسیه را متوقف کند و برای مذاکره مستقیم با ایران به مذاکرات وین بپیوندد. در آن جلسات، ایالات متحده باید تأکید کند که پیشرفت های چشمگیر توافق هسته ای خطر تحریم های آینده را کاهش می دهد. از طریق مذاکرات سخت اما منصفانه، دولت بایدن در واقع می تواند به اهداف اعلام شده خود برسد، نه تنها ایجاد یک توافق "طولانی تر و قوی تر" بلکه گشودن راهی برای برای تعامل سازنده تر.

منبع: فارن افرز / گزارش و ترجمه: ابوالفضل خدائی

در این رابطه بیشتر بخوانید:

دور پنجم وین؛ مرحله‌ای حساس که طرفین دستاورد می‌خواهند
آیا مذاکرات وین به پایان رسیده یا هنوز مسیر سنگلاخ است؟
تهران و واشنگتن به یک توافق راهگشا نزدیک شده‌اند؟
سرنوشت گفتگوهای آژانس و ایران چه خواهد شد؟
آغاز شمارش معکوس برای رفع تحریم‌ها؛اقتصاد ایران مهیای شرایط تازه

310311