کارنامه عبد‌الناصر همتی: رئیس سابق بانک مرکزی با اقتصاد ایران چه کرد؟

کارنامه عبد‌الناصر همتی: رئیس سابق بانک مرکزی با اقتصاد ایران چه کرد؟

• آرش حسن‌نیا
• روزنامه‌نگار

۱۵ دقیقه پیش

منبع تصویر، Getty Images

بررسی کارنامه یک رییس‌کل پیشین بانک مرکزی کار ساده ناممکنی است، ساده است چرا که می‌توان چند شاخص اصلی مرتبط با کار بانک مرکزی را در دست گرفت مقدار عددی این شاخص‌ها را یک بار در زمان آغاز به کار و بار دیگر در پایان به کار رئیس کل اندازه‌گیری و مقایسه کرد و به راحتی به این جمع‌بندی رسید که رییس‌کل بانک مرکزی مورد بررسی، رییس و مدیری کامیاب یا شاید ناکام بوده‌است.

اما بررسی همین کارنامه با افزودن متغیرهایی بیشتر و از زاویه‌ای دیگر، ناممکن و دشوار است، زمانی که دامنه بررسی این کارنامه به سیاست‌گذاری‌ها یا برنامه‌های کیفی و غیر کمی کشیده می‌شود یا اینکه قرار می‌شود شرایط پیرامونی اقتصاد به عنوان عوامل بیرونی در تحلیل و ارزیابی کارنامه کمی شاخص‌ها دخالت داده شوند، پاسخ آسان کامیابی یا ناکامی کارنامه یک رییس‌کل پیشین بانک مرکزی به کاری دشوار و حتی ناممکن بدل می‌شود.

منتقدین عبدالناصر همتی در داخل یا بیرون از ستاد رقبای انتخاباتی یا رسانه‌های وابسته به آنها کار سهل را انجام داده و همچنان مشغول آن هستند. کارنامه عبدالناصر همتی رئیس سابق بانک مرکزی ایران که حالا نامزد انتخابات است یکی از موضوعاتی بود که بارها در مناظره‌های انتخاباتی مطرح شد. رقیبان آقای همتی او را مسئول به وجود آمدن بخش مهمی از وضعیت موجود در اقتصاد ایران می‌دانند.

شما هم اگر اهل گشت و گذار در فضای مجازی باشید یا در شبکه‌های پیام‌رسان گروه‌هایی را دنبال کنید لابد عکس نوشته‌هایی را دیده‌اید که با مقایسه نرخ تورم، قیمت دلار، یورو، سکه یا مقدار نقدینگی در دو مقطع آغاز و پایان به کار آقای همتی در ساختمان میرداماد به این جمع‌بندی رسیده‌اند که او نه تنها کارنامه‌ای قابل دفاع نداشته که حتی به گفته محسن رضایی، رقیب انتخاباتی او و دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام، سزاوار محاکمه و قرارگرفتن در جایگاه متهم در دادگاه است.

منبع تصویر، FARSNEWS

دمیدن روح حیات به جان غول تورم

در این روش از بررسی کارنامه همتی به چه آمار و ارقامی می‌رسیم؟

با نرخ تورم آغاز کنیم، بر اساس گزارش مرکز آمار ایران نرخ تورم میانگین سالانه در مرداد ماه سال ۹۷ یعنی زمان ورود آقای همتی به بانک مرکزی ۹.۷ درصد بود، نرخ تورم نقطه به نقطه مرداد ۹۷ در آن گزارش ۱۹.۳ درصد بود.

نرخ تورم سالانه منتهی به اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۰ که آخرین گزارش تورمی مرکز آمار ایران پیش از خروج آقای همتی از بانک مرکزی است به ۴۱ درصد رسید که به معنای افزایش بیش از ۴ برابری این نرخ در دوره کاری او است. مرکز آمار ایران نرخ تورم نقطه به نقطه اردیبهشت ماه ۱۴۰۰ را نیز ۴۶.۹ درصد گزارش کرده است که ۲۷.۶ واجد/درصد از تورم نقطه‌ به نقطه آغاز به کار آقای همتی بالاتر است.

داده‌های وب سایت بن‌بست نشان می‌دهد که میانگین قیمت دلار در بازار آزاد در یک ماهه منتهی به سوم مرداد سال ۱۳۹۷ در حدود ۸۳۹۲ تومان بوده است. پایان کار همتی در بانک مرکزی روز چهارم خرداد ماه ۱۴۰۰ بود و میانگین قیمت ارز در یک ماهه منتهی به این خط پایان، به ۲۲۸۳۸ تومان رسید مقایسه این دو نرخ دلار بیانگر آن است که در این بازه زمانی قیمت دلار با افزایش ۱۲۷ درصدی، ۲.۷ برابر شده است.

تاریخ‌سازی نرخ رشد نقدینگی

منبع تصویر، Getty Images

• ردپای نقدینگی در اقتصاد ایران؛ در بازار دلار و بورس چه می‌گذرد؟
• انفجار یا کنترل؛ رشد نقدینگی در پنج ماهه امسال رکورد دهه ۹۰ را شکست
• بانک مرکزی ایران با 'اوراق ودیعه' به جنگ غول نقدینگی می‌رود
• واکنش گمرک ایران به اظهارات همتی: تراز تجاری هشت ماهه ایران منفی است

نقدینگی نیز شاخص دیگری است که می‌توان تغییرات آن را در دوره آغاز به کار تا پایان کار عبدالناصر همتی بررسی کرد. بر اساس داده‌های منتشر شده در نماگرهای بانک مرکزی، رقم نقدینگی در پایان تابستان ۱۳۹۷ که حدودا با آغاز به کار آقای همتی تطبیق دارد به رقم ۱۶۷۲ هزار تومان بالغ می‌شد، نقدینگی در پایان فروردین ماه امسال به ۳۴۹۰ هزار میلیارد تومان رسیده است. مقایسه رقم نقدینگی در ابتدا و انتهای دوره کاری آقای همتی در بانک مرکزی بیانگر رشد ۱۰۷.۸ درصدی این متغیر پولی در این دوره زمانی است که نشان می‌دهد در این کمتر از سه سال نقدینگی دو برابر شده است.

مجموعه تغییرات این شاخص‌ها نشان می‌دهد که عبدالناصر همتی رییس‌کلی «ناکام» و «ناموفق» در بانک مرکزی بوده است، این همان مسیر ساده ارزیابی رئیس کل بانک مرکزی است.

میراث‌داری شومی

مسیر ناممکن یا دشوار ارزیابی کارنامه عبدالناصر همتی را باید با یادآوری وضعیتی آغاز کرد که او کار را از ولی‌الله سیف تحویل گرفت، او میراث‌دار مصوبه‌ای در شورایعالی سران سه قوه بود، مصوبه‌ای که به رغم مخالف ولی‌الله سیف دلار را ۴۲۰۰ تومان می‌خواست. قیمت‌گذاری دستوری برای دلار اگرچه همچون تمام تلاش‌های ناموفق قبل از آن به شکست قابل پیش‌بینی منجر شد و در ادامه مسیر به تامین ارز واردات برخی اقلام محدود شد اما همچنان گرفتاری‌هایی بی‌پایان برای بانک مرکزی و اقتصاد ایران به بار آورده است.

منبع تصویر، Getty Images

آقای همتی نتوانست دولت و دیگر نهادها و ارکان تصمیم‌گیری را مجاب کند که از قیمت‌گذاری دستوری دلار دست برداشته و این بار را از دوش بانک مرکزی سبک کنند.

اما دوره مدیریت آقای همتی با تغییر رویکرد بانک مرکزی به بازار ارز همراه بود، شاید بخشی از این این تغییر رویکرد را می‌بایست تغییری از سر اجبار دشواری‌های شرایط تلقی کرد و نه تصمیمی خودخواسته و بر اساس منطق اقتصادی، چرا که اصولا با تحمیل سخت‌ترین فشارهای تحریمی، ارزی در اختیار بانک مرکزی نبود که به گونه‌ای دیگر همچون دوره‌های پیشین عمل کند. اما این تغییر رویکرد چیست؟

بانک‌مرکزی در نقش بازارساز

منبع تصویر، TASNIM

بانک مرکزی در دوره عبدالناصر همتی به جای ارز پاشی با هدف پایین آوردن نرخ بازار آزاد ارز، کنترل بازار را با کم‌کردن فاصله قیمت در صرافی‌های رسمی و بازار آزاد انجام داد، در این شیوه عمل، جذابیت بازار آزاد ارز برای نوسان‌گیری و سفته بازی کاهش یافت. این بار بانک مرکزی درس خود را گرفته بود که حراج ذخایر ارزی در بازار آزاد ارز آنگونه که در سال‌ها و دوره‌های قبل تجربه شده بود، به تعدیل بازار منجر نمی‌شود، اگرچه فراموش نباید کرد که کفگیر ارز به ته دیگ خورده بود.

تشکیل بازار متشکل ارزی، ساماندهی به بازار نیما و تقاطع دادن ارز صادراتی با نیازهای واردات رسمی سیاستی با فراز و نشیب، همراه با کامیابی و ناکامی بود که سرانجام به ثباتی نسبی رسید، صدور مکرر بخشنامه‌ها و تغییر رویکردها و سیاست‌گذاری‌ها تا رسیدن به مدلی قابل قبول این دوره را به دوره‌ای بی‌ثبات در مدیریت بازار ارز بدل کرد.

اخذ مجوز خاص از شورایعالی سران قوا برای نقش‌آفرینی فعال بانک مرکزی در بازار آزاد ارز نیز به بانک مرکزی کمک کرد تا بتواند به عنوان بازارساز نقشی قابل توجه ایفا کند.

مصیبت دلار ۴۲۰۰ تومانی

آقای همتی به گواه حرف‌هایش در گفت‌وگوی‌های انتخاباتی در شبکه دو تلویزیون در بازگرداندن ارزهای صادراتی نتوانست توفیق کامل داشته باشد، با این حال ارز مورد نیاز واردات سرکوب شده و محدود این سال‌ها در بستری فراهم آمده از سوی بانک مرکزی، تامین شد.

رئیس کل پیشین بانک مرکزی اگرچه نتوانست به رغم مخالفتش با تخصیص ارز ترجیحی به واردات کالاهای اساسی، دلار ۴۲۰۰ تومانی را حذف کند اما انتشار دوره‌ای فهرست ارز بگیران، دست کم به شفافیت مبادله این رانت هنگفت کمک رساند.

منبع تصویر، Hamshahrionline

بیش از ۵۵ میلیارد دلار ارز ترجیحی از بهار ۹۷ تا بهار ۱۴۰۰با هدف کنترل قیمت کالاهای اساسی صرف واردات آن یا واردات مواد اولیه و نهاده‌های تولید این اقلام شد، هرچند که آمار رسمی تغییرات قیمتی این اقلام نشان از شکست این برنامه‌ریزی و هدف‌گذاری دارد.

در این دوره سخت‌گیری بانک مرکزی در تخصیص ارز ترجیحی برای واردات کالاهای اساسی شمشیری دو دم بود، این بروکراسی اداری گاه موجب سکته در روند تامین منابع ارزی برای واردات نهاده‌های تولیدی و مواد اولیه تولید اقلام اساسی شد و گاه ابزاری کنترلی به حساب می‌آمد برای اینکه بانک مرکزی و دولت مطمئن شوند ارز ترجیحی برای واردات کالاهای اساسی به هدف خورده است.

تعیین تکلیف تفنگ‌داران

ساماندهی نسبی ترازنامه بانک‌ها از جمله محدود کردن اضافه برداشت بانک‌ها و همچنین ادغام بانک‌ها و موسسات اعتباری نظامی در بانک سپه از جمله نقاط قابل قبول کارنامه کاری همتی در دوره ریاست کلی او بر بانک مرکزی است. کار ادغام و تعیین تکلیف بانک‌ها یا موسسات اعتباری وابسته به بسیج، سپاه و نیروی انتظامی با توجه به حوزه قدرت و نفوذ آنها کاری دشوار به حساب می‌آمد.

منبع تصویر، Getty Images

طراحی و اجرای عملیات بازار باز در این دوره در واقع بازتعریف رابطه بانک مرکزی و بانکها بود تا دالان نوسان نرخ سود بین بانکی با مکانسیمی شفاف تعیین شود، اگرچه تکمیل این سازوکار نیازمند ابزارهایی دیگر نیز بود و پیش‌نیاز استقلال بانک مرکزی و استاندارد بودن وضعیت ترازنامه بانک‌ها را می‌طلبید.

از طرفی فروش اوراق بدهی دولتی به عنوان راهکاری جدید برای تامین بخشی از کسری بودجه دولت و به اصطلاح ریالی نشدن تامین کسری بودجه دولت راه را بر تشدید گرفتاری‌های اقتصادی ایران از این مسیر بست.

به گفته آقای همتی، با کمک وزارت اقتصاد در۴۱ حراج ۱۱۵ هزار میلیارد تومان اوراق دولتی در سال ۹۹ فروخته شد. عبدالناصر همتی بر این باور است که اگر این کار انجام نمی پذیرفت پایه پولی ۳۲ واحد درصد و نقدینگی ۲۶ واحد درصد افزایش می یافت که بانک مرکزی جلوی تحقق آن را گرفت. او در همین نقطه است که مدعی می‌شود ایران را از ونزوئلایی شدن نجات داده و خود را منجی اقتصاد ایران می‌پندارد.

حریفی تازه نفس و نفس‌گیر

منبع تصویر، IRNA

بخشی از افزایش تاریخی نقدینگی در سال ۱۳۹۹ را که با نرخ رشد ۴۰.۶ درصدی به آن افزوده شد، باید به حساب افزایش تسهیلات‌دهی و بسته‌های حمایتی کرونا گذاشت، هرچند که همچنان سهم بزرگ رشد نقدینگی را در تبدیل ارزهای بلوکه شده و دور از دسترس صندوق توسعه ملی به ریال باید جست‌وجو کرد که برای بار دیگر مشکل تاریخی عدم استقلال بانک مرکزی را به رخ می‌کشد.

از مجادلات و مباحث عبدالناصر همتی و دولت اطلاعات دقیقی نداریم اما از نشانه شناسی‌های پس از آن می‌توان نتیجه گرفت که همتی نیز در ساختار فعلی رابطه دولت و بانک مرکزی، نتوانست از استقلال بانک مرکزی دفاع کرده و در برابر خواست‌های دولت مقاومت کند. اندازه‌گیری سطح و میزان مقاومت او نیازمند داده‌هایی است که شاید سالها بعد با انتشار یا بازخوانی خاطرات شفاهی متولیان این دوره، قابل سنجش باشد.

تداوم حبس آمارها

راه‌اندازی سامانه صیاد و انتشار چک‌های جدید که امکان اعتبارسنجی را فراهم کرده و معضل برگشت خوردن چک را کاهش داده یا حتی متوقف می‌کند از دیگر اقدامات اصلاحی این سال‌ها در بانک مرکزی بوده است، عاملی برای کاهش ریسک مبادلات بانکی که تعریفی جدید از ابزاری کهنه ارایه کرد.

منبع تصویر، Hamshahrionline

بانک مرکزی در دوره همتی برای نخستین بار در سال ۹۹ به طور رسمی نرخ تورم هدف‌گذاری این بانک را اعلام و منتشر کرد. نرخ تورم هدف بانک‌مرکزی ۲۲ درصد با نوسان دو درصدی مثبت و منفی اعلام شد و اگرچه در نهایت در پایان سال ۹۹، نرخ تورم محقق شده تقریبا دو برابر هدف تورمی بانک مرکزی بود اما به رغم این ناکامی، هدف‌گذاری تورمی و اعلام رسمی آن، اقدامی ارزشمند و شجاعانه به حساب می‌آمد.

آقای همتی در دوره سه ساله خود در بانک مرکزی نتوانست به حبس آماری در این بانک پایان دهد و همچنان گزارش‌دهی درباره شاخصی مثل تورم و انتشار نشریات مهم بانک مرکزی با تاخیر یا توقف همراه بود.

رییس‌کل پیشین با اینکه بارها از حضور پررنگ در رسانه‌ها و زیاده‌گویی ها آسیب دید و آسیب رساند اما هیچگاه از این علاقه به در خبر بودن و در رسانه ماندن دست نکشید و حتی روابط‌عمومی نهاد بانک مرکزی و اطلاع‌رسانی رسمی را به صفحه اینستاگرامی شخصی خود کشاند.

انتقادهای سرمایه گذاران بورس از همتی

منبع تصویر، Getty Images

آقای همتی با اتهاماتی نابخشودنی از سوی سهامداران بازار سرمایه روبروست، سهامداران او را یکی از عوامل سقوط بازار می‌پندارند، بورسی‌های منتقد همتی او را متهم می‌کنند که نرخ سود بانکی را به نفع سرمایه‌گذاری در بورس تعدیل نکرده است، نرخ سود بین بانکی را با دستکاری بالا برده است، با طراحی حراج اوراق بدهی دولتی بخشی از سرمایه بالقوه فعال در بورس را جذب این اوراق کرده و بالاخره اینکه در برابر واریز منابع ریالی از صندوق توسعه ملی به بازار مقاومت کرده است. آقای همتی یک‌سره این اتهامات را رد کرده و می‌کند اما در هیاهوی رقابت‌های انتخاباتی این موضوعات مورد توجه منتقدان این نامزد انتخاباتی است.

بررسی و ارزیابی کارنامه کاری عبدالناصر همتی در بانک مرکزی از این مسیر به آسانی قابل نمره‌دهی و ارزیابی نیست، طیفی خاکستری از شکست و پیروزی را دربرمی‌گیرد.