روز مبارزه با کار کودکان/ غارت شادی کودکانه

وجود آسیب‌ها و مشکلات اجتماعی در هر جامعه، کودکان را بیش از گروه‌های دیگر در معرض خطر قرار می‌دهد و به رشد و سلامت آنان آسیب می‌رساند. در کشور ما نیز کودکان به دلایل مختلف(اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و ...) با آسیب‌ها و مشکلات متعددی روبرو هستند. کودکان کار و خیابان از جمله کودکان در معرض آسیب هستند که عمدتاً به دلایل اقتصادی بیشترین وقت خود را در محیط‌های ناامن و پرمخاطره می‌گذرانند و در نتیجه این کودکان، به ویژه دختران، بیشتر در معرض خطرات گوناگون قرار می‌گیرند.

وضعیت خاص کودکان خیابانی سبب شده تا آنها، هم در جامعه، هم در محیط خانواده، در معرض انواع سوءاستفاده‌ها و آسیب‌ها قرار گیرند و به یکی از معضلات گریبان‎گیر شهرهای بزرگ در جهان معاصر تبدیل شوند. پدیده کودکان کار خیابانی مشکلی اجتماعی است که از دیرباز در کشورهای مختلف از جمله کشور ما وجود داشته و دارد. ورود کودکان به خیابان بیشتر معلول شرایط نامطلوب کودکان در خانواده‌های نابسامان و از هم گسیخته و مجموعه‌ای از عوامل خانوادگی مانند طلاق، بی‌سرپرستی و بدرفتاری با کودکان در خانواده و مشکلات اقتصادی در پدید آمدن کودکان خیابانی مؤثر بوده‌اند.

فعالیت اغلب این کودکان، دست فروشی کالاهای کوچک و ارزان همچون فال، شکلات و آدامس، گل و مشاغلی مانند وزن‌کشی، واکس زدن، پاک کردن شیشه ماشین‌ها و اسفند دودکنی است که کارهای متعارف‌تری نسبت به جمع‌آوری زباله و نان خشک و تکدی‌گری است. این پدیده محصول و انعکاسی از شرایط زیست اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی اقشار تهی‌دست جامعه و حاشیه‌نشینان است.

اما این پدیده و تصاویری که در خیابان مشاهده کرده‌اید را در نظر بگیرید، یکی از چیزهایی در برخورد با این کودکان به خودمان می‌گوییم این است که‌ ای کاش می‌توانستیم برای این کودکان کاری انجام دهیم! اما همه چیز در خیابان و سوءاستفاده برخی اشخاص و گروه‌های خاص، از کودکان ختم نمی‌شود.

هستند کودکانی که در چارچوب خانواده و فضای به ظاهر امن در کنار پدر و مادر زندگی می‌کنند، اما دستشان گرفته می‌شود و وسط توجهات اینستاگرام پرت می‌شوند.

ویدئوی کودکان شیرین‌زبان که کارهای بامزه انجام می‌دهند در اینستاگرام توجه همه را جلب و به‌سرعت گُل می‌کند. ویدئوهای بعدی و بعدی منجر به ایجاد یک صفحه مجزا برای این کودکان می‌شود و لحظات شخصی کودک از سوی والدین آن‌ها به نمایش گذاشته می‌شود.

اصطلاح کودکان کار اینستاگرامی، به پدیده‌های نوظهور در فضای مجازی اشاره دارد که کودکان توسط والدینشان به خدمت گرفته می‌شوند تا از طریق به نمایش گذاشتن جنبه‌های مختلف حیات زیستی‌شان، سودآور باشند و بدن و تعاملات کودک در این صفحات به مثابه عنصر نمایش، عنصر هویت‌دهنده و برندساز مادر، عرصه‌ای برای تبلیغات و نیز اطلاعات شخصی کودک به مثابه عرصه‌ای برای ارضای حس کنجکاوی تا از طریق جذب فالوئرهای بیشتر، خانواده‌های آنان بتوانند سود بیشتری از شرکت‌های تبلیغاتی کسب کنند.

همه این اتفاق‌ها در حالی است که حضور افراد در فضای مجازی همواره رو به افزایش است. در سال ۲۰۱۵ بیش از ۳ میلیارد و ۳۰۰ میلیون کاربر اینترنت در سطح جهان ثبت شد که قاره آسیا، با بیش از ۵۵ درصد بیشترین سهم را در میان قاره‌های جهان داشت. در ایران نیز تعداد کاربران اینترنت از ۲۵ هزار نفر در سال ۲۰۰۰، به ۴۶ میلیون و ۸۰۰ هزار نفر در سال ۲۰۱۵ رسیده و ضریب نفوذ اینترنت نیز به ۵۷ درصد افزایش یافته است که از ضریب نفوذ کل جهان و ضریب نفوذ خاورمیانه بالاتر است. در این بین اینستاگرام به عنوان یکی از بسترهای مجازی برای اشتراک عکس با حدود ۶۰۰ میلیون کاربر فعال در سراسر جهان مطرح است. چنین عددی از کاربران فعال بسیار جالب توجه و نشانی از تأثیرات بالقوه این فضا بر کاربران است.

چند سالی است که در کشور ما یکی از گروه‌هایی که در اینستاگرام به نمایش گذاشته می‌شوند و پس از دوره‌ای کوتاه بسیاری از آن‌ها به مثابه خرده‌سلبریتی‌ها مشهور و محبوب می‌شوند، کودکان و بیشتر دخترکانی هستند که عموماً از سوی خانواده در فضای مجازی به عنوان مدل تبلیغاتی یا مدل ایده‌آل یک کودک تصاویر آن‌ها منتشر می‌شود.

اگرچه شاید همه والدین این کار را برای درآمدزایی از کودکانشان انجام نمی‌دهند، اما جذابیت دیده شدن، افزایش فالوئر و لایک بیشتر، دامی برای نقض حریم خصوصی کودکان است و قضاوت‌هایی از پیش تعیین شده برای آن‌ها می‌سازد که می‌تواند منجر به آسیب‌های زیادی در دوره نوجوانی‌شان شود.

براساس معاهده جهانی حقوق کودک و کنوانسیونی که در این زمینه وجود دارد، مداخله بزرگسالان در امور کودکان باید در چارچوب ارتقای منافع آن‌ها باشد. حقوق کودکان به مثابه مجموعه‌ای از اصول حقوقی لازم‌الاجرا تعریف شده است که هدف آن محافظت و ارتقای رفاه کودکان در حوزه‌های بهداشت، آموزش و خانواده است. در واقع مسائل مربوط به قانونگذاری و سیاستگذاری در حوزه کودکان عموماً به تربیت صحیح کودکان معطوف است. در حالی که حیات کودک در صفحات مجازی به شکل بارزی به عرصه‌ای برای تبلیغات مستقیم و غیرمستقیم بدل شده است و والدین به مثابه مالکان بدن و حیات کودک همچون صاحبان سیرک‌های قدیم با نمایش دلقک‌هایشان به فروش انواع پوشاک، خوراک، اسباب بازی و سایر کالاهای تجاری می‌پردازند.

بدن و حیات زیستی کودک و به طور ویژه دختران در اشکال مختلفی، مانند ست‌های مادر دختری، آرایش‌ها و نحوه لباس پوشیدن مانند بزرگسالان، صحبت کردن شمرده و بزرگسالانه و ... ظهور و بروز می‌کند.

اطلاعات شخصی کودک نیز به مثابه عرصه‌ای برای ارضای حس کنجکاوی بیان مطالبی از قبیل اطلاعات شخصی کودک، از تاریخ تولد کودک، تعداد اعضای خانواده، نام مهدکودک، دوستان و ریزبرنامه‌های روزانه کودک، علاقه‌مندی‌ها، سرگرمی‌ها و موارد عدم علاقه کودک، موجبات جذب و توجه افراد را فراهم می‌کند.

‌

آسیب‌های پنهانی که در کمین دختران است

‌سیدمحسن میرطالبی، روانشناس و کارشناس خانواده در گفت‌وگو با ایکنا، به تحلیل لزوم مواجهه منطقی والدین با دنیای کودکانه و دخترانه در فضای مجازی پرداخت و اظهار کرد: هر فردی در جامعه از حقوقی برخوردار است که جامعه موظف به رعایت این حقوق است. در کشورهای مختلف قراردادها و قوانینی به این منظور وضع شده و همگان موظف به پایبندی آن هستند. در کشورهای جهان سوم ممکن است این قراردادها خیلی مورد توجه نباشد و یا عضو کنوانسیون‌های باشند، اما متعهد به آن نباشند.

وی افزود: به طور کلی و طبق کنوانسیون‌های جهانی، کودکان باید از یک خانواده سالم، بازی، سلامت و بهداشت و از تحصیل رایگان و همچنین امنیت برخوردار باشند. حضور و انتشار تصاویر مربوط به کودکان در فضای مجازی ولو از طرف والدین آن‌ها انجام شود، در زمره نقض حقوق کودک است و در این موضوع حقوقی برای کودک وجود دارد که دولت موظف به حمایت از آن است.

این روانشناس ادامه داد: در خیلی از کشورهای پیشرفته این مسائل را کمتر می‌بینیم. در عین حال در کشور فعالیت‌های مرتبط با فضای مجازی، متأسفانه حتی در زمان شیوع کرونا، گسترش یافت و شاهد آشفتگی در استفاده از بسترهای فضای مجازی بودیم؛ فضایی که کمتر تحت کنترل قرار دارد. در کشورهای پیشرفته، یک سری قوانین در استفاده از این فضا وجود دارد و رعایت حقوق کودکان در این بسترها مورد تأکید است، چراکه آسیب‌ها به قدری گسترده است که متأسفانه در بلندمدت بروز و ظهور پیدا می‌کنند و مشکلات عاطفی نامطلوبی را برای افراد به وجود می‌آورد.

میرطالبی گفت: از سوی دیگر، حضور خود کودکان زیر سنین قانونی نیز در این فضا به صورت کنترل نشده و نامحدود افزایش پیدا کرده است. افراد در شرایطی از این فضا استفاده می‌کنند که آثار آن پنهان و نامحدود است. کودکان از اینترنت و بسترها و شبکه‌های مختلف اجتماعی مطالب و تصاویری را دریافت می‌کنند و می‌بینند که آثار آن نه در زمان فعلی استفاده، بلکه در بلندمدت مشخص خواهد شد.

وی افزود: در این زمینه در کشور ما نوعی هرج و مرج در استفاده از فضای مجازی وجود دارد، در حالی که در کشورهای پیشرفته سعی می‌شود اپراتورها به صورت قانونی موظف باشند خدمات خود را در چارچوب قوانین ارائه کنند و تا جایی که امکان دارد کمترین آسیب‌ها در این فضا متوجه کودک باشد، اما در کشور ما این مسئله مورد کمتر توجه قرار می‌گیرد.

به گفته این کارشناس خانواده؛ اخیراً نیز در تبلیغات انتخاباتی کاندیداهای ریاست جمهوری، شنیدیم که برخی پیشنهادهایی برای توسعه فضاهای مجازی ملی داشتند به نحوی که افزایش سواد رسانه‌ای والدین و خانواده‌ها افزایش یابد و میزان آسیب پذیری کودکان کاهش پیدا کند.

میرطالبی در پاسخ به این پرسش که آیا می‌توان گفت آسیب‌ها فضای مجازی بیشتر متوجه دختران است؟ اضافه کرد: در حوزه روانشناسی رشد، تا یک مقاطعی از کودکی نیازهای دختر و پسر تقریباً مشترک است و خیلی تفاوتی وجود ندارد اما به مراتب میزان آسیب‌پذیری دختران به جهت عاطفی بودن و چه به لحاظ جسمانی، می‌تواند بیشتر باشد. یکی از مسائلی که در مورد کودکان کار وجود دارد، اعمال خشونت علیه آنهاست، در حالی که خشونتی در انتشار عکس و مطلب در فضای مجازی وجود ندارد و این نوع آسیب برای کودکان، پنهان است.

وی افزود: متأسفانه اگر استفاده از فضای مجازی به این نحو که اکنون شاهد هستیم کنترل نشود، از یک سری جهات، کودکانی که تصاویر آن‌ها در این فضا منتشر می‌شود، ممکن است مورد سوءاستفاده قرار گیرند و یا درگیر و آسیب‌ها پنهان در جامعه شوند، آسیب‌هایی که آمار دقیقی هم از آن‌ها وجود ندارد و دولت‌ها تلاشی برای جمع‌آوری آمار مربوط به آن نداشته‌اند و مشخص نیست دخترانی که درگیر آسیب‌های پنهان شده‌اند، به چه میزان در جامعه قادر به رشد هستند.

این روانشناس تصریح کرد: در کشورهای پیشرفته، بودجه‌هایی برای این افراد در نظر گرفته می‌شود و این افراد در سنین و در آستانه بلوغ آموزش‌هایی را دریافت می‌کنند تا از نظر بهداشتی بتوانند از خود مراقبت کنند. لازم است که در جامعه ما نیز در قالب مراکزی مانند بهزیستی، تعهد به ارائه خدمات به دختران تحت آسیب‌های پنهان وجود داشته باشد و آن‌ها بتوانند مهارت‌هایی را برای ورود به جامعه فرا بگیرند. بهزیستی به آن دسته افرادی خدمات می‌دهد که به آن مراجعه دارند، لذا باید برای این مسئله نیز برنامه‌ریزی‌هایی صورت پذیرد. در عین حال، هر چقدر جامعه از نظر درآمد سرانه در وضعیت بهتری باشد، رفاه افزایش پیدا می‌کند و آسیب‌ها کمتر خواهد شد.

در پایان تأکید می‌شود که اینستاگرام به محلی برای نمایش سرمایه‌های کاربران که یکی از آنان فرزندان آنهاست، تبدیل شده است. خوب است مادران و پدران پیش از هر گونه استفاده ابزاری از فرزند خود در فضای مجازی و مقابل چشم هزاران بیننده، به این سؤال فکر کنند که آیا کودکانمان که تصاویر و فیلم‌های آنها در معرض دید عده زیادی قرار می‌گیرند، آینده خوبی خواهند داشت؟ تفاوت دخترانی که سر چهارراه‌ها به کار گرفته می‌شوند و درکی از دنیای شاد  کودکانه خود ندارند با دخترانی که با وجود نعمت پدر و مادر در فضای مجازی به کار گرفته شده‌اند و بسیار زودتر از درک دنیای کودکی پا در دنیای بزرگسالی و بلوغ می‌گذارند در چیست؟ 

۲۳۵۲۳۵