راستی‌‌آزمایی؛ واکسن برکت چقدر برکت دارد؟

بی بی سی فارسی

راستی‌آزمایی
بی‌بی‌سی فارسی

۲ ساعت پیش

منبع تصویر، MEHR

واکسن کووایران‌برکت، "نخستین واکسن کرونای تولید داخل" از وزارت بهداشت ایران مجوز اضطراری گرفته است. این واکسن تولید شرکت شفافارمد از شرکت‌های زیرمجموعه گروه دارویی برکت وابسته به گروه توسعه اقتصادی تدبیر، "بازوی اقتصادی و درآمدزایی ستاد اجرایی فرمان امام" است.

این واکسن در حالی مجوز گرفته است که نتایج آزمایش انسانی آن منتشر و از دید کارشناسان بررسی نشده است. فقط چند روز پیش "پیش‌مقاله" آزمایش حیوانی واکسن برکت، بدون همتاداوری و انتشار در نشریات معتبر علوم پزشکی، در اینترنت در دسترس قرار گرفت.

نویسنده اصلی "پیش‌مقاله" برکت معتقد است سازمان غذا و داروی ایران با "سخت‌گیرانه‌ترین روش‌هایی که در دنیا وجود دارد" به این واکسن مجوز داده است.

با استفاده از این روش‌های سخت‌گیرانه، تقریبا ۴۸ ساعت بعد از اینکه محمدرضا شانه‌ساز رئیس سازمان غذا و دارو در تلویزیون گفت "به هیچ عنوان" تسلیم فشارها نخواهد شد، برای این واکسن مجوز صادر کرد.

رئیس ستاد اجرایی فرمان امام واکسن برکت را "امن‌ترین" واکسن کرونای دنیا خوانده است در حالی که هیچ رقمی درباره کارایی یا بی‌خطر بودن آن اعلام نشده است.

در اینجا بر اساس "پیش‌مقاله" نتایج آزمایش حیوانی برکت، آن را با واکسنی بسیار مشابه، سینوفارم چین، و واکسنی تاحدی متفاوت، استرازنکا-آکسفورد مقایسه می‌کنیم.

اما پیش از آنکه به دقت نتایج اعلام شده این سه کارآزمایی را مقایسه کنیم، خلاصه ارزیابی کارشناسانی که با آنها صحبت کرده‌ایم از این قرار است که در مورد ترکیب و کارآیی این واکسن سوال‌های جدی وجود دارد. این کارشناسان معتقدند در دسترس قرار دادن پیش‌مقاله به شکل کنونی و با داد‌ه‌های ضعیف، نشان از اعتماد به نفس بالای نویسندگان دارد، اما بجای نمایش توانایی‌های ایران در فناوری ساخت واکسن، تاثیری معکوسی ایجاد می‌کند.

توضیح تصویر،

مقایسه مراحل آزمایش سه واکسن

وزارت بهداشت ایران به واکسن برکت مجوز اضطراری داد
آیا ایران توانایی ساخت واکسن را دارد؟
کرونا کی به ایران رسید؟

از واکسن برکت چه می‌دانیم؟

واکسن برکت با روش سنتی که مدت‌هاست برای استفاده در انسان مجوز گرفته ساخته شده است؛ ویروس کامل غیرفعال با ترکیبات نمک آلومینیوم برای افزایش تاثیر و افزایش واکنش ایمنی. این واکسن از نظر تولید و ترکیب بسیار شبیه واکسن کرونای سینوفارم چین است.

واکسن استرازنکا از فناوری‌ای متفاوت، حامل آدنوویروس، استفاده کرده و آماده‌سازی و ترکیب آن با واکسن سینوفارم فرق دارد اما از اصول و معیارهای مشابهی برای ارزیابی و گرفتن تاییدیه پیروی می‌کند.

بنابراین اطلاعات مربوط به آماده‌سازی و ترکیب واکسن‌های برکت و سینوفارم را به راحتی می‌توان مقایسه کرد، در مورد استرازنکا چنین نیست. با این حال،می‌توان هر سه واکسن را بر حسب معیارهای مهم ایمنی‌زایی، کارایی و بی‌ضرر بودن مقایسه کرد.

از جدول زیر دیده می‌شود که هم سینوفارم هم استرازنکا شفاف و زمان‌مند نتایج هر مرحله از کارشان را با کیفیت و همتاداوری‌شده، در معتبرترین نشریات تخصصی منتشر کرده‌اند. واکسن برکت چند روز قبل، "پیش‌مقاله" مرحله آزمایش حیوانی را بدون همتاداوری در اینترنت در دسترس قرار داده است.

‌

توضیح تصویر،

مرجع مربوط به هر شماره در فهرست منابع در انتهای مطلب ذکر شده‌اند

اما آزمایش حیوانی استاندارد چیست؟

روش استاندارد برای ارزیابی ایمنی واکسن در برابر ویروس سارس-کرونای-۲، این است که ویروس را وارد دستگاه تنفسی میمون‌های ماکاک کنند، هم در دستگاه تنفس فوقانی (بینی، دهان، گلو و حنجره) و هم تحتانی (نای، راه‌های هوایی، جبابچه‌ها و ریه). ‌

هدف از این کار، ارزیابی تحمل حیوان و بی‌خطر بودن، ایمنی‌زایی، تعیین میزان (دوز) و اثربخشی واکسن است. اما اینها را چگونه ارزیابی می‌کنند؟

ابتدا بگوییم واکنش ایمنی، به زبان بسیار ساده، در نهایت دو وجه اصلی دارد: ترشح پادتن (پروتئین‌هایی برای مقابله با عفونت) و تولید سلول‌های ایمنی. غیر از میزان آنها، هم پادتن و هم سلول‌های ایمنی باید موثر هم باشند. اینها اگر نامناسب یا نابجا باشند، ممکن است بجای مقابله با عفونت، بر میزان التهاب بیفزایند و وضع را بدتر کنند تا اینکه محافظت مناسبی ایجاد کنند.

برای سنجش پاسخ ایمنی به کرونا، نوعی پادتن به نام ایمونوگلوبین جی را اندازه می‌گیرند که دستگاه ایمنی اختصاصا برای مقابله با پروتئین شاخکی ویروس کرونا ترشح می‌کند. اما فقط ترشح این پادتن مهم نیست، باید مشخص شود چقدر در مقابله با کرونا موثر است.

منبع تصویر، Reuters

برای این کار پادتن را رقیق‌تر می‌کنند تا ببینند تا چه غلظتی می‌تواند کارایی کافی نشان دهد. برای سنجش کارایی واکسن و مقایسه آن با واکسن‌های دیگر دانستن این موضوع ضروری است.

بعد نوبت سلول‌های ایمنی است. یک معیار مهم نوع سلول ایمنی است که ترشح می‌شود و اینجا سلولی مهم است که به آن "سلولِ تیِ یاور" می‌گویند. این سلول‌ ایمنی در شکل دادن به یک واکنش ایمنی منسجم، موثر و مناسب (نه بیش از اندازه زیاد یا کم) نقش مهمی دارد.

سلول تی یاور این نقش مهم را با ترشح دو ماده ایمنی انجام می‌دهند، گامااینترفرون و اینترلوکین چهار. با اندازه‌گیری مرتب این دو ماده می‌فهمند که سلول‌های یاور چقدر در ایجاد هماهنگی برای مقابله با عفونت موثرند.

برای این کار، ابتدا دستگاه تنفسی حیوانات آزمایشگاهی را به ویروس آلوده می‌کنند. سپس از ترشحات دستگاه تنفسی حیوان نمونه می‌گیرند تا ارزیابی کنند ویروس چقدر تکثیر و توسعه پیدا کرده است. این نشان می‌دهد ایمنی چقدر موثر بوده، هر چه تکثیر و توسعه کمتر، ایمنی موثرتر.

هر دو واکسن سینوفارم و استرازنکا نتایج آزمایش روی حیوانات را مطابق رویه استاندارد در نشریات معتبری مثل سلول و نیچر منتشر کردند.

در جدول زیر، سه مطالعه را مقایسه می‌کنیم:

منبع تصویر، cell.com

توضیح تصویر،

شکل ۱: تصویر ویروس کرونایی که واکسن سینوفارم بر اساس آن ساخته شده (زیر میکروسکوپ الکترونی)

منبع تصویر، biorxiv.org

توضیح تصویر،

شکل۲: تصویر ویروسی که واکسن برکت براساس آن ساخته شده زیر میکروسکوپ الکترونی، پروتئین‌های شاخکی روی ویروس دیده نمی‌شوند

ارزیابی پیش‌مقاله برکت

این "پیش‌مقاله" هنوز همتاداوری و در نشریه‌ای منتشر نشده است.
این پیش‌مقاله از نظر ارائه یافته‌ها، انتخاب متدها و شیوه بکارگیری آنها، شرح دقیق روند تولید و ارائه نتایج بسیار ضعیف است و در تحقق ادعاهای اصلی خود درمی‌ماند.
دو معیار مهم، ایمنی‌زایی و بی‌ضرر بودن این واکسن، غیرقابل‌ارزیابی هستند.
بسیاری از اطلاعات مهم این کارآزمایی ناقصند یا اصلا ذکر نشده‌اند از جمله:

مشخصات و ویژگی‌های ژنتیکی ویروسی که برای ساخت این واکسن بکار رفته است
اطلاعات مربوط به نحوه غیرفعال کردن ویروس و چگونگی اطمینان از غیر فعال شدن آن ذکر نشده است‌‍ یا بشکل نامناسب مطرح شده‌.
میزان تکثیر ویروس در دستگاه تنفسی پس از آلوده کردن میمون‌های واکسینه
تعداد دقیق حیواناتی که در هر گروه رویشان آزمایش شده است.

بسیاری از اندازه‌گیری مهم ارائه نشده‌اند از جمله غلظت (تیتراسیون) پادتن‌های اختصاصی و مهارکننده که بر ضد ویروس ترشح شده‌اند و محاسبات آنها
چندین متد به کار گرفته شده‌اند که اکنون دیگر برای چنین مطالعاتی استفاده نمی‌شوند. برخی متدهای دیگر هم با کمترین جزئیات و ضعیف ارائه شده‌اند.
اطلاعات آماری ناقص یا نامناسب دارد
برای آلوده کردن میمون‌ها فقط از ده هزار ویروس استفاده شده است، در قیاس با یک میلیون در مورد واکسن‌های سینوفارم و و ۲/۶ میلیون در مطالعه استرازنکا‌. این تفاوت بارز این سوال را بر‌می‌انگیزد که علت استفاده از مقدار کم ویروس در آزمایش واکسن برکت به چه علت بوده است؟ اثربخشی واکسن در مقابل تعداد ویروس مشابه مطالعات سینوفارم و استرازنکا چقدر بوده؟‌
ده نویسنده مقاله جز نویسنده اصلی که سابقه‌ای محدود دارد، هیچ تجربه یا سابقه یا کار علمی و عملی در ساخت واکسن ندارند. حتی مدیر "پروژه ساخت واکسن کرونا در ایران" هم سابقه‌ای در ساخت واکسن ندارد. سوابق علمی و تخصصی این افراد هر قدر غنی، در زمینه ساخت واکسن در دنیای بسیار تخصصی امروز نیست. قیاس کنید مثلا با دانشمندانی که واکسن سینوفارم را در انستیتوی فراورده‌‌ای زیستی پکن و کنترل بیماریهای چین، واکسن اسپوتنیک را در موسسه گمالیای مسکو یا واکسن استرازنکا را در دانشگاه آکسفورد ساختند، چهره‌هایی شناخته در سطح بین‌المللی با سابقه و کارنامه‌ای طولانی و معتبر در ساخت واکسن‌های جدید.
غلط‌های ابتدایی دارد مثلا PBS (محلول بافر نمک فسفات) به عنوان سرم فیزیولوژیک ذکر شده است.

منبع تصویر، Reuters

واکسن کم‌اثر چه اشکالی دارد؟

واکسن‌هایی که بدون استاندارد کافی، تست‌های گوناگون مرحله به مرحله و انتشار شفاف نتایج آن تولید شوند، می‌توانند مشکلات جدی و بزرگی ایجاد کنند از جمله:

مسمومیت و آلودگی با آلاینده‌های شیمیایی و میکروبی احتمالی و همینطور حساسیت‌زایی شدید یا بیماری‌های خودایمنی ماندگار به دلیل عدم خلوص مواد آنتی‌ژنی
واکسن ناکارا ممکن است ایمنی موقتی یا محدودی ایجاد کند که ماندگاری ندارد یا در برابر گونه‌های جدید ویروس بی‌اثر است. همینطور به دلیل ایجاد اطمینان کاذب احتمال سرایت را بالا می‌برد.
این واکسن‌ها می‌توانند با تحریک نامطلوب ایمنی، در صورت ابتلا به عفونت بر شدت بیماری بیفزایند.
واکسینه شدن با واکسن نامطلوب، می‌تواند واکسن‌های بعدی را کم‌اثر کند یا عوارض جانبی غیرقابل پیش‌بینی ایجاد کند.
در پیشرفته‌ترین کشورها مانند ژاپن، استرالیا، کانادا و کشورهای اروپایی هر چقدر طول بکشد روند اطمینان از سلامت و کارایی واکسن را ادامه می‌دهند و از استفاده از واکسن‌هایی که با استانداردهای بالا تهیه و تولید نشده‌اند و یا کیفیت آنها نامشخص است خودداری می‌کنند. به همین دلیل است که مثلا تولید واکسن مشترک شرکت زانوفی و جی‌اس‌کی دچار تاخیر بسیار طولانی شده است.