غرق شدن ناو خارک؛ سانحه، خرابکاری یا اقدام خصمانه؟

حسین آرین، دانش‌آموختهٔ دانشکدهٔ نیروی دریایی سلطنتی بریتانیا، اولین افسر عملیات ناو خارک بود که در اوائل دههٔ شصت خورشیدی و با چند سال تأخیر از سوی بریتانیا به نیروی دریایی ایران تحویل داده شد. ناو خارک در بریتانیا ساخته شده بود و سرانجام در سال ۱۳۵۵ به آب انداخته شد.

اين ناو پس از حدود ۴۴ سال، در روز ۱۲ خرداد امسال در نزدیکی بندر جاسک و در آب‌های دریای عمان غرق شد. گزارش‌های رسمی دلیل این حادثه را آتش‌سوزی در موتورخانهٔ ناو اعلام کردند و غرق شدن آن تازه‌ترین مورد از مجموعه‌حوادثی است که طی دو سال گذشته برای شناورهای ایران روی داده است.

حسین آرین که سال‌ها از دبیران ارشد رادیو اروپای آزادی/ رادیو آزادی هم بود، در گفت‌وگو با گلناز اسفندیاری، گزارشگر ارشد رادیو اروپای آزاد، و همچنین در مصاحبه با رادیوفردا در مورد سرنوشت ناو خارک و ابهام‌های موجود در ماجرای غرق شدن این ناو توضیح داده است.

هنگامی که خبر غرق شدن ناو خارک را شنیدید، چه احساسی داشتید؟ به نظر شما غرق شدن این ناو به دلیل حریق کمی عجیب نبود؟

ابتدا باید خاطرنشان کنم که وقوع حریق در هر شناوری می‌تواند برای ایمنی آن و سرنشینانش یک خطر جدی باشد. در نیروی دریایی ایران، مثل سایرین، مسئلهٔ اطفای حریق و «کنترل صدمات» بسیار جدی تلقی می‌شود. حتی در زمانی که یک ناو کنار اسکله است، همواره و بدون استثنا، یک تیم مسئول اطفای حریق در لیست نگهبانان روز (نگهبانان بعد از ساعات کار) لحاظ می‌شود. این تیم خاموش کردن آتش را در یک نقطهٔ ناو که افسر نگهبان تعیین می‌کند، تحت نظارت او تمرین می‌کند.

علاوه بر اطفای حریق، موضوع کنترل صدمات نیز بسیار جدی گرفته می‌شود. این موضوع مربوط به کنترل وضعیت‌های اضطراری است که می‌تواند به غرق شدن کشتی منجر شود، مثل ترکیدن لوله‌‌ها و یا ظاهر شدن سوراخ در بدنهٔ ناو، به‌ویژه در قسمت‌هایی که زیر خط آب قرار دارد. همچنین صدمه‌هایی که در جریان عملیات رزمی به ناو وارد شده باشد و یا زمانی که ناو به گِل بنشیند. اطفای حریق، کنترل صدمات و آموزش خدمهٔ ناو برای مبارزه با این‌گونه رویدادها برای نیروهای دریایی از جمله نیروی دریایی ایران اهمیت حیاتی دارد.

حسین آرین (چپ)، دانش‌آموختهٔ دانشکدهٔ نیروی دریایی سلطنتی بریتانیا، در دهه ۱۹۷۰

به همین دلیل، وقتی خبر غرق شدن ناو خارک را شنیدم، شوکه شدم. ناو خارک پمپ‌های حریق داشت و یکی از آن‌ها باید بی‌وقفه کار می‌کرد. علاوه بر این، خارک پمپ‌های اضطراری و تعداد زیادی کپسول آتش‌نشانی به‌خصوص در موتورخانه داشت. این ناو همچنین سیستم اشباع دی اکسید کربن، سیستم آب‌پاشی و هشداردهنده‌های شعله و دود هم داشت. اضافه بر همهٔ این‌ها ، ناو چهارصد مدار کنترل ایمنی داشت که در صورت بروز اختلال در کارکرد هر یک از مدارها، زنگ خطر در پل فرماندهی و مورخانه به صدا در می‌آمد.

با در نظر گرفتن این محکم‌کاری‌ها، به‌سختی می‌توان تصور کرد که حریق از کنترل خارج شده باشد.

بر پایهٔ برخی گزارش‌ها، گویا آتش‌سوزی بر اثر انفجار در یکی از دیگ‌های بخار روی داده است. می‌دانیم که ناو خارک در فاصلهٔ سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۶ کاملاً بازسازی شد و کارکرد دیگ‌های بخار آن بسیار بهبود یافت. به‌رغم این، بعید است که انفجار در دیگ‌های بخار به یک آتش‌سوزی غیر قابل مهار و یا صدمه به بدنهٔ ناو منجر شود و در نتیجه آب همهٔ موتورخانه را فرابگیرد.

در یک مکالمهٔ تلفنی ضبط‌‌شده بین دو نفر از پرسنل سابق ناو خارک که اخیراً در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده، این دو نفر از قول همقطارانِ نجات‌یافته از حادثهٔ غرق شدن ناو خارک می‌گویند که بر اثر تلاش ناموفق برای موازی‌‌سازی دو ژنراتور ناو، بخشی از سیم‌کشی‌ها و مدارهای ایمنی آتش گرفت و لذا برق ناو کاملاً قطع شد. ظاهراً ژنراتورهای اضطراری و ژنراتورهای کوچک هم به کار نيفتادند و ناو در تاریکی مطلق بوده است.

عکسی بدون تاریخ از ناو خارک

علت دیگری که برای ایجاد حریق مطرح شده، ترکیدن لولهٔ‌ اتصال‌دهنده مخزن سوخت روزانه (دِی تانک) به یکی از ژنراتور‌های اصلی است. از آن‌جاکه کسی در اتاق ژنراتور نبود، کار این مولّد برق متوقف شد و حریق در شرایطی که ناو برق نداشت و در تاریکی بود، به‌سرعت گسترش یافت.

ادعاهای دیگری نیز مطرح شده است. معلوم نیست که عاملِ شروعِ حریق در موتورخانهٔ ناو به سبب اشکالات برقی بوده یا صدمات ناشی از تعمیرات و نگهداری نادرست مانند استفاده از وسایل و قطعات نامرغوب در روند بازسازی و یا اهمال و قصور.

دلیل واقعی این حادثه رسماً اعلام نشده و بعید است که جمهوری اسلامی ایران این موضوع را اعلام کند.

اهمال یا خرابکاری؟

به نظر شما این حادثه مشکوک است؟ ممکن است خرابکاری باشد؟

احتمال‌های متعددی می‌تواند وقوع حریق در موتورخانه و قطع برق ناو را توضیح دهد، ولی به‌سختی می‌توان پذیرفت که ناو خارک به این دلایل غرق شده باشد. بدون تردید وقوع حریق می‌تواند به موتورخانه و طبقات مختلف ناو صدمات شدیدی وارد کند، ولی حتی اگر موتورخانه پر از آب باشد، ناو هنوز می‌تواند شناوریِ خود را حفظ کند و در سطح آب باقی بماند.

تصاویر منتشرشده نشان می‌دهند که ناو خارک، بی‌آن‌که به طور خطرناکی به راست یا چپ کج شده باشد، از پاشنه به مرور در آب فرو رفت درحالی‌که سینه یا قسمت جلوی ناو که اساساً سالم بود، [تا ساعت‌ها] از آب بیرون مانده بود.

بر پایه این تصاویر، احتمال ورود آب به موتورخانه به سبب وجود ترک یا سوراخ در بدنهٔ موتورخانه را نمی‌توان منتفی دانست. با توجه به این‌که بدنهٔ ناو خارک، چه کف و چه پهلوهای آن، دوجداره‌ است و آب توان نفوذ به آن ندارد، احتمال دارد که دلیل حریق و ورود آب به موتورخانهٔ این ناو نتیجهٔ یک خرابکاری یا اقدام خصمانه باشد.

قبل از غرق شدن ناو خارک ما شاهد یک رشته انفجار در کشتی‌های گوناگون در دریای عمان و آب‌های اطراف آن بودیم؛ منطقه‌ای که از نظر خطوط مواصلات دریایی حساسیت زیادی دارد و تنش‌های ژئوپولیتیکی حاکم بر آن آرام‌آرام درحال بالا گرفتن است.

در اوایل ماه آوریل امسال، یک کشتی ایرانی به نام «ساویز» که سال‌هاست به‌عنوان یک پایگاه شناور برای سپاه پاسداران در آبراه باب‌‌المندب در نزدیکی سواحل یمن لنگر انداخته، هدف قرار گرفت و بدنهٔ آن به‌وسیلهٔ مین‌ آسیب دید. بر پایهٔ برخی گزارش‌ها، این حمله توسط کماندوهای اسرائیلی انجام شده بود.

نابودی یک دارایی بزرگ نیروی دریایی ایران

از بین رفتن خارک برای ایران چه‌قدر اهمیت دارد؟ ایران می‌تواند در آیندهٔ نزدیک این شناور را جایگزین کند؟

ناو خارک با توجه به قابلیت‌های گوناگونش در زمینه‌های عملیاتی و آموزشی، سرمایهٔ بسیار مهمی برای نیروی دریایی ایران بود. با نابودی ناو خارک، نیروی دریایی ایران اکنون فقط می‌تواند از ناو مکران در زمینه‌هایی که اشاره کردم استفاده کند. مکران پیشتر صرفاً یک نفتکش بود که با ایجاد تغییراتی به‌صورت یک پایگاه شناور یا ناو بندر درآمد و در ماه ژانویه امسال رسماً عملیاتی شد.

شناور مکران از ناو خارک بسیار بزرگ‌تر است و می‌تواند برای اعزام به مأموریتِ نیروی‌های ویژه، پایگاهی برای قایق‌های تندرو و ارائهٔ کمک‌های لجستیکی به شناورهای دیگر مورد استفاده قرار گیرد. به‌گفتهٔ منابعی در دولت آمریکا که نام‌شان افشا نشده، شناور مکران اکنون همراه با یک ناوشکن در حال حرکت به سوی سواحل برزیل است.

غرق شدن ناو خارک جدیدترین مورد از حوادث نیروی دریایی ایران طی سال‌های اخیر است. در مه ۲۰۲۰ یکی از شناورهای نیروی دریایی ایران به نام کُنارَک در جریان رزمایشی در دریای عمان هدف موشکی قرار گرفت که از ناوشکن جماران شلیک شد. در این حادثه ۱۵ تن از پرسنل نیروی دریایی کشته و ۱۹ نفر دیگر مجروح شدند.

در حادثهٔ دیگری در ژانویه ۲۰۱۸، ناوشکن دماوند پس از اصابت به موج‌شکن در بندر انزلی غرق شد.

خارک، از خریدهای محمدرضا پهلوی برای نوسازی نیروی دریایی

در مورد تاریخچهٔ ناو خارک و دلیل خرید آن توسط محمدرضا پهلوی چند سال قبل از وقوع انقلاب بگویید.

ناو خارک که نام آن از مهم‌ترین پایانهٔ نفتی ایران در خلیج فارس گرفته شده، در اکتبر ۱۹۷۴ از سوی حکومت وقت ایران سفارش داده شد. سازندهٔ آن شرکت طراحی و مهندسی کشتی‌سازی به نام «سوان هانتر» بود که در شهر «والز اِند»، نزدیک شهر نیوکاسل بریتانیا، قرار داشت.

ساخت بدنهٔ این شناور در ژانویه ۱۹۷۶ به پایان رسید و در فوریه ۱۹۷۷ (بهمن ماه ۱۳۵۵) در مراسمی با شرکت غلامرضا پهلوی، برادر شاه ایران، به آب انداخته شد و همسرش منیژه پهلوی این شناور را نامگذاری کرد. این ناو پس از تکمیل ساخت در کنار اسکله و گذراندن آزمایش‌های چندهفته ای در دریا، در ۲۵ آوریل ۱۹۸۰ (۵ اردیبهشت ۱۳۵۹) به نیروی دریایی ایران تحویل داده شد.

ناو خارک هنگام شناور شدن در نیوکاسل در سال ۱۹۷۷

این شناور برای حرکت به سوی ایران آماده بود ولی دولت وقت بریتانیا حاضر نشد جواز صادرات آن را صادر کند. در نتیجه خارک و ۲۰۰ خدمه آن نتوانستند بریتانیا را ترک کنند. مارگارت تاچر، نخست‌وزیر وقت بریتانیا، به حکومت جمهوری اسلامی ایران اطلاع داد که تا آزادی همهٔ دیپلمات‌های آمریکایی که در جریان حمله به سفارت آن کشور در تهران به گروگان گرفته شده‌اند، بریتانیا جواز صادرات برای ناو خارک را صادر نخواهد کرد.

در نتیجه، با دستور فرمانده نیروی دریایی ایران، به غیر از یک گروه کوچک که برای حفاظت از ناو باقی ماندند، سایر پرسنل خارک چند روز قبل از شروع جنگ با عراق به ایران بازگشتند.

اما پس از آزادی تمامی گروگان‌های آمریکایی در ژانویه ۱۹۸۱ دولت بریتانیا اعلام کرد که به دلیل بازداشت یک شهروند بریتانیایی در ایران جواز صدور تا مدت نامعلومی صادر نخواهد شد. این فرد تاجری بود به نام اندرو پایک که ایران او را به‌اتهام جاسوسی بازداشت کرده بود ولی مجرم شناخته نشد.

پس از آزادی این شخص، مذاکرات بین دولت‌های ایران و بریتانیا به نتيجه رسيد و ناو خارک با گذشت حدود چهار سال از زمان تحویل آن، پس از یک رشته تعمیرات و بازرسی، بار دیگر آزمایش‌ها در دریا را آغاز کرد و متعاقباً به خدمهٔ آن تحویل داده شد. اين ناو روز پنجم اکتبر ۱۹۸۴ (۱۳ مهر ۱۳۶۳) به سوی ایران حرکت کرد و سرانجام به نیروی دریایی پیوست.

در دوران حکومت محمدرضا پهلوی، براساس طرح‌های نظامی دقیق، تلاش‌های فوق‌العاده‌ای برای نوسازی نیروی دریایی ایران صورت گرفت. به همین خاطر، نیروی دریایی شاهنشاهی ایران قابلیت‌های نیرومندی پیدا کرد و به قدرتمندترین نیروی منطقه تبدیل شد.

خرید ناو خارک و ناوهای دیگر از بریتانیا، به همراه چند فروند ناو و زیردریایی از آمریکا، بخشی از طرح‌های آن زمان برای توسعهٔ حضور نیروی دریایی ایران به خارج از محدودهٔ خلیج فارس و دریای عمان بود.

ناو خارک و سه رزمناو پیشرفتهٔ آمریکایی از مدل «اِسپروئنس» (که سفارش داده شده بود و در حال ساخت بودند ولی به دلیل وقوع انقلاب اسلامی قرارداد آن‌ها فسخ شد) قرار بود هستهٔ اصلی نیروی دریایی ایران در چابهار باشند که در حال تبدیل شدن به یک پایگاه بزرگ نظامی برای نیرو‌های سه‌گانه بود. نیروی دریایی شاهنشاهی قرار بود با استفاده از این پایگاه و شناورهایش، حضور خود را در شمال غرب اقیانوس هند تثبیت کند.

وظایف و مأموریت‌های ناو خارک چه بود؟

ناو خارک با طول ۲۰۷ متر و وزن جابه‌جایی ۳۳ هزار و ۵۰۰ تن، یک شناور پیشرفته با توانایی «مبادله در دریا» بود. یعنی می‌توانست با توجه به قابلیت‌های لجستیکی‌اش، سوخت و مواد غذایی و اسلحه حمل کند و آن‌ها را در حین حرکت و دریانوردی به دیگر ناو‌ها انتقال دهد. در عین حال، این ناو برای حمل مطمئن اقلام با ارزش و حساس از نظر سیاسی مثل سلاح‌های وارداتی بسیار مناسب بود.

ناو خارک به خاطر داشتن توانایی برای دریانوردی‌های طولانی در آب‌های آزاد (یا آب‌های آبی) و توسعهٔ بُرد عملیاتی ناو‌های نیروی دریایی ایران ارزش فراوانی داشت. بدون ناو خارک، ناوشکن‌ها و دیگر شناورهای نیروی دریایی ایران در سفرهای طولانی ناگزیر ‌بودند که در چندین بندر توقف کنند.

علاوه بر این، ناو خارک با دو آشیانهٔ خود قادر به حمل هلی‌کوپترهای بزرگ و سنگین بود و در نتیجه می‌توانست در زمینه عملیات ضد زیردریایی، توانایی بالاتری به ناوگروه همراه خود بدهد.

در سال‌های اخیر از این ناو به چه شکلی استفاده می‌شد؟

از سال ۲۰۰۹ ناو خارک در بسیاری از مأموریت‌های مبارزه با دزدان دریایی، شناورهای نیروی دریایی ایران را در عملیات طولانی آن‌ها در خلیج عدن و سواحل سومالی همراهی می‌کرد. علاوه بر این، در سفر‌ها و بازدید از بنادر کشورهای دوست نیز شرکت داشت.

از نظر آموزشی نیز ناو خارک یک شناور بسیار مناسب برای آموزش‌های عملی دانشجویان دانشگاه دریایی امام خمینی در شهر نوشهر بود.