عراق در کشاکش مذهب و قومیت‌گرایی

عراق تا قبل از سال ۲۰۰۳ علیرغم بافت اجتماعی و مذهبی به دلیل محیط عربی پیرامون خود در حلقه قومیت گرایی افراطی حرکت می کرد و این امر به تضعیف یک اکثریت حاشیه نشین منجر شد.

نگرش های قومیت گرایی مبتنی بر مقوله پان عربیستی غیر منطقی از سال ۱۹۲۴ و همزمان با شکل گیری حکومت پادشاهی ملک فیصل اول در عراق گسترش یافت تا جایی که اکثریت شیعه در این کشور از مشارکت در حاکمیت ملی عراق محروم شدند. بیش از ۳ میلیون نفر از شیعیان عراق ازسال ۱۹۲۴ تا سال ۲۰۰۳ یعنی طی ۸ دهه به دلیل تبعیضات ناروا و نگاه های قومیت گرایی افراطی حاکمیت درعراق ناچار به مهاجرت از این کشور شدند.

حتی این نگاه هم در دوره حاکمیت عثمانی ها بر عراق و تا سال ۱۹۱۶ که عثمانی ها بر اثر انقلاب بزرگ عربی سرنگون شدند وجود داشته اما تقسیم بندی مذهبی و طایفه ای در دوران حاکمیت عثمانی ها بر عراق کاملا پر رنگتر بود.

پس از سرنگونی عثمانی ها اداره امور عراق در دوره حاکمیت ملک فیصل اول پادشاه وقت عراق همچنان تحت نظارت عناصر باقیماند عثمانی که در جامعه عراق نفوذ کرده بودند، صورت می گرفت. عثمانی ها در تقسیم بندی طایفه ای بین شیعه و سنی زیرکانه عمل کردند تا جایی که شیعیان تا سالها پس از شکست خفت بار عثمانی ها در جنگ اول جهانی نمی توانستند پست کلیدی در دولت های عراق داشته باشند.

حادثه اخراج محمد مهدی جواهری نوه صاحب جواهر معروف توسط خلیل الحصری وزیر معارف وقت عراق نمونه بارزی از تبعیض مذهبی و قومیتی علیه شیعیان عراق بود. در سال ۱۹۲۶ زمانی که محمد مهدی الجواهری که در آن زمان معلم مدارس عراق بود پس از سفر به تهران به شدت تحت تاثیر فضای اجتماعی و زیبایی های تهران قرار گرفت و قصیده ای در وصف ایران سرود.

پس از انتشار این قصیده زیبا در روزنامه های وقت عراق به دستور ساطع الحصری وزیر معارف عثمانی الاصل عراق  محمد مهدی جواهری از وزارت معارف برکنار و اجازه تدریس در مدارس عراق از او گرفته شد. اکنون که عراق پس از سر نگونی حزب فاشیستی بعث در مدار مناسبی قرار گرفت و هویت اشخاص بر اساس قومیت گرایی عربی کمرنگ شد بار دیگر کشورهای عربی درصدد بازیافت این نگرش ضد مذهبی در عراق بر آمده اند.

دو کشور ورشکسته اردن و مصر که تا قبل از سرنگونی رژیم صدام در سال ۲۰۰۳ بیشترین بهره را از درآمدهای نفتی عراق می بردند اکنون خیز بلندی برای استفاده از سفره های عظیم نفتی عراق بر داشته اند. نشست اخیر عبدالفتاح السیسی رئیس جمهوری مصر، ملک عبدالله دوم پادشاه اردن و مصطفی الکاظمی نخست وزیر عراق در بغداد که سومین نشست از این نوع در دوسال گذشته است نشان می دهد که اردن و مصر در صدد تشکیل یک بلوک اقتصادی با عراق و جدا کردن این کشور از ایران برآمده اند.

 هدف مصر و اردن تشکیل یک بازار مشترک با عراق تحت عنوان "مشرق جدید" است تا در ۵ سال آینده حجم تبادل اقتصادی بین ۳ کشورسالانه  به ۲۰ میلیارد دلار بالغ شود. در طرح تبادل اقتصادی موسوم به مشرق جدید، مصر واردن در اعزام نیروی کار و ارسال انرژی برق به عراق مشارکت خواهند کرد در حالی که عراق با احداث لوله نفت از این کشور به بندر عقبه اردن نفت خود را به خارج صادر کند.

هدف از این طرح که قطعا آمریکا در پشت آن قرار دارد کاهش نفوذ اقتصادی چین و ایران در عراق و منع شکل گیری یک بلوک اقتصادی با شرکت ایران، عراق، سوریه و لبنان است. بنابراین نشست سران اردن، عراق و مصر در بغداد علاوه بر اهداف اقتصادی با هدف سپردن یک نقش تاثیرگذار عربی به عراق صورت می گیرد، مشروط بر اینکه این کشور از دایره اعتقادی خارج و به دایره پان عربیستی وارد شود.

اگر چه شرایط عراق به گونه ای نیست که به نگرش های قبل از سال ۲۰۰۳ بازگردد اما آمریکا و برخی کشورهای عربی به شدت از رهگذر فرهنگ سازی و جریان سازی علیه احزاب نزدیک به ایران، تلاش دارند تا مردم عراق را نسبت به مذهب بی تفاوت سازند. فعالیت ده ها شبکه عربی که مخاطبان آنها جوانان عراقی هستند صرفا در چارچوب سیاست مذهب زدایی از جامعه عراق صورت می گیرد که در این خصوص نقش عربستان، امارات، مصر و اردن کاملا پررنگ است.

310311