فرونشست زمین "بمب ساعتی" برای ساکنان تهران و دیگر کلان‌شهرها

رضا شهبازی، مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی ایران روز دوشنبه ۱۴ تیر (پنج ژوئیه) در رابطه با فرونشست زمین در اطراف تهران هشدار داد و گفت، "تهدید فرونشست زمین به بیخ گوش تهران رسیده" است. به گفته او، این روندی است که از دو دهه پیش توسط این سازمان رصد می‌شود و اکنون احتمال گسترش آن در استان‌های شمالی ایران نیز هست.

او فرونشست را "خطرناک‌ترین مخاطره طبیعی" دانسته است زیرا "قابل مشاهده نیست و زمانی متوجه این رخداد می‌شویم که دچار آن شده‌ایم."

دویچه وله فارسی را در اینستاگرام دنبال کنید

مطالعات سازمان زمین‌شناسی ایران نشان می‌دهد که برخی نقاط اطراف تهران سالیانه ۲۵ سانتی‌متر فرونشست دارد، اما این فرونشست در تمام نقاط اطراف تهران یکدست نیست. بر اساس همین مطالعات، فرونشست زمین در حاشیه جنوب غرب تهران در ۱۰ سال گذشته تقریبا دو تا سه برابر شده است.

خبرگزاری ایرنا به نقل از رضا شهبازی نوشته که تصاویر ماهواره‌ای موسسه تحقیقاتی "اینتل‌ لب" در زمینه فرونشست زمین در اطراف تهران از این پدیده به عنوان "بمب ساعتی بی‌صدا" یاد کرده و آن را «تهدیدی برای ۱۳ میلیون نفر جمعیت ساکن در این مناطق» دانسته است.

این اولین باری نیست که درباره این پدیده و گسترش آن در ایران هشدار داده می‌شود. تیرماه سال گذشته نیز مسعود شفیعی، رئیس سازمان نقشه‌برداری ایران به ایسنا گفته بود بررسی اندازه‌گیری‌ها و داده‌های ۱۵ سال اخیر نشان می‌دهد که ۴۴ محدوده پرخطر به لحاظ میزان فرونشست زمین در ایران شناسایی شده است.

رئیس سازمان نقشه‌برداری سال گذشته تاکید کرده بود که استان‌های تهران و اصفهان، از جمله حادترین محدوده‌های کشور از نظر میزان فرونشست زمین هستند و مطابق ارزیابی‌های ۱۵ سال اخیر این میزان در مناطقی مانند جنوب غربی پایتخت به سالی حدود ۳۰ سانتی‌متر می‌رسد.

علل فرونشست زمین

استخراج بیش از حد آب‌های زیرزمینی یکی از علل اصلی فرونشست زمین است. به گفته شهبازی: «این وابستگی تقریبا اثبات شده، همچنین سابقه و رخداد فرونشست جدید نیست و چندین دهه است که این رخداد در کشورهایی مانند آمریکا با نرخ بالا در حال رخ دادن است».

او هشدار داده که «فشاری که در برداشت از منابع آب زیر زمینی وارد می‌کنیم» و از سوی دیگر «قابلیت نشست زمین در آبخوان‌ها و سفره‌های آب زیر زمینی، برهم‌‌کنشی را ایجاد می‌کنند که موجب می‌شود نرخ نشست زمین، جا به جا و سال به سال متغیر شود». فرونشست زمین بر این اساس، عمدتا در زمین‌های کشاورزی واقع در حاشیه شهرها و روستاها رخ داده است که از رسوبات یا خاک ریزدانه تشکیل شده‌اند.

مطالعات سازمان زمین‌شناسی نشان می‌دهد که فرونشست در همه دشت‌های ایران که «دارای آب شیرین قابل برداشت هستند، وجود دارد»؛ و دیگر دشتی در ایران وجود ندارد که از فرونشست به دور باشد.

او از بی‌توجهی مسئولان نسبت به داده‌ها و مطالعات این سازمان انتقاد کرده است. بنابر این گزارش، سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌ معدنی در چهار دهه گذشته این پدیده را زیر نظر داشته و از دو دهه پیش نیز «هشدارهای لازم نسبت به رخداد فرونشست زمین» را داده است.

"یک پدیده مهیب"

رضا شهبازی تاکید کرده است که فرونشست زمین "پدیده‌ای مهیب" است که در حال حاضر بسیاری از کلان‌شهرهای ایران با آن درگیرند؛ کلان‌شهرهایی مانند تهران، اصفهان، کرج، مشهد و دشت‌هایی همچون مرودشت در فارس و رفسنجان در استان کرمان با چالش فرونشست مواجه هستند.

مردم تهران در گذشته نیز شاهد تصاویر هولناکی از فروریزش زمین در چند خیابان شهر بوده‌‌اند. آنها به چشم خود دیده‌اند که زمین دهان باز کرده، و حفره‌ای عمیق در آن ایجاد شده و قربانی گرفته است. کارشناسان سه سال پیش نیز هشدارهایی مشابه هشدارهای امروز مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی ایران داده بودند.

به گفته رضا شهبازی، رفسنجان در استان کرمان و فسا در استان فارس نخستین مناطقی بودند که در آنها فرونشست به صورت بزرگ دیده شد.

وضعیت وخیم استان فارس نیز برای مسئولان حکومت ایران تازگی ندارد. خبرگزاری ایلنا اردیبهشت گذشته به نقل از محمد درویش، کارشناس حوزه محیط زیست گزارش داده بود که در بخش‌هایی از استان فارس میزان فرونشست زمین ۱۴۰ برابر میزانی است که اتحادیه اروپا آن را شرایط بحرانی ارزیابی می‌کند.

رضا شهبازی از استان اصفهان به عنوان بدترین استان ایران به لحاظ وقوع مخاطره فرونشست زمین یاد کرده و گفته است: «وضعیت این استان حتی از استان تهران بدتر است، اما نباید یادمان برود که وقتی می‌گوییم شرایط بد به معنای آن نیست که سایر مناطق کشور خطری از جهت فرونشست متوجه‌شان نیست.»

کارشناسان سازمان زمین‌شناسی ایران پیش‌بینی کرده‌اند در شرایط خشکسالی که اکنون این کشور با آن روبروست «اگر منابع آب مدیریت نشود، استان‌های گیلان و مازندران که درگیری کمی با پدیده فرونشست دارند، آنها هم دچار آفت فرونشست خواهند شد.»

"مرگ آبخوان‌ها"

مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌ معدنی در ایران گفته است که فرونشست زمین "به معنای مرگ آبخوان‌ها" است و «وقتی که ذرات آبخوان‌ها بر اثر فرونشست زمین جمع و فشرده می‌شوند، دیگر قابلیت بازگشت به وضعیت اولیه را ندارند، از این رو فرونشست به عنوان یک مخاطره غیر قابل بازگشت محسوب می‌شود.»

به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید

به گفته او، این همه علاوه بر خطرهایی است که فرونشست زمین در «سطح و پی‌سازه‌ها و یا ایجاد ترک و شکاف در سازه‌ها» از جمله خطوط جاده‌ها و راه‌آهن، خطوط انتقال برق و گاز، نفت، پالایشگاه‌ها و نیروگاه‌ها ایجاد می‌کند. به گفته این کارشناس، فرونشست زمین مقاومت سازه‌ها را در برابر زمین‌لرزه نیز کاهش می‌دهد.

این فقط سازه‌های جدید نیستند که در صورت فرونشست زمین دچار آسیب‌های جدی می‌شوند. بناهای باستانی و میراث ملی ایران نیز ممکن است از گزند این پدیده در امان نباشند. زمستان دو سال پیش عزت‌الله رئیسی اردکانی استاد دانشگاه شیراز و یکی از هیدرولوژیست‌های مطرح ایران، در گفت‌وگو با دویچه وله فارسی نسبت به فرونشست زمین را در اثر پایین افتادن سطح آب، اضافه برداشت از منابع آب زیرزمینی و حفر چاه‌های غیرمجاز در محدوده تخت جمشید هشدار داده بود.

• روایت تصویری از فرونشست زمین در نقاط مختلف ایران

  خبرگزاری "ایلنا" درگزارشی با عنوان "چاله‌ها تهران را می‌بلعند" به پدیده فرونشست زمین در ایران پرداخته است. در این گزارش آمده هر روز یک میلی‌متر و سالانه ۳۶ سانتی‌متر زمین تهران نشست می‌کند.

• روایت تصویری از فرونشست زمین در نقاط مختلف ایران

  برداشت نامتعارف آب از چاه‌های غیرمجاز علاوه بر خشک شدن دیگر چاه‌ها و مشکل در تامین آب شرب باعث فرونشست زمین در دشت ورامین، دشت تهران، کرج، شهریار و بسیاری از نقاط ایران شده است شده است.

• روایت تصویری از فرونشست زمین در نقاط مختلف ایران

  بنا بر این گزارش طی سال‌های اخیر در ایران، برداشت بی رویه از آب‌های زیرزمینی، خشکسالی و عوامل دیگر موجب آسیب‌های جدی به زمین‌های کشاورزی، ساختمان‌های مسکونی، جاده‌ها و دیگر سازندها و بروز خسارت‌های زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی شده است.

• روایت تصویری از فرونشست زمین در نقاط مختلف ایران

  فرونشست‌ها عمدتا در نواحی آهکی و کارستی (پدیده خوردگی و انحلال توده سنگ‌های کربناته) یا در نواحی با برداشت بیش از حد مجاز از آب‌های زیرزمینی اتفاق می‌افتد و رشد جمعیت همراه با گسترش بى‌رویه بهره‌بردارى از آب در مقاصد کشاورزى و صنعت، با اثرات نامطلوب زیادى درجنبه‌هاى کمى و کیفى منابع آب همراه بوده است.

• روایت تصویری از فرونشست زمین در نقاط مختلف ایران

  در بین شهرهایی که دچار کم آبی و بروز پدیده فرونشست هستند وضعیت تهران و شهرهای اطراف آن به دلیل میزان بالای جمعیت و تراکم ساختمان و سازه وخیم‌تر است.

• روایت تصویری از فرونشست زمین در نقاط مختلف ایران

  به گفته محمدرضا بختیاری مدیر عامل آب منطقه ای تهران تنها در منطقه دشت ورامین سالانه حدود یک متر و سی سانتیمتر افت آب زیرزمینی و حدود ۱۶ سانتیمتر فرونشست زمین رخ می‌دهد. سالیانه حدود ۳۷۰ میلیون متر مکعب از منابع آب زیرزمینی در دشت ورامین برداشت می‌شود که از این میزان ۳۴۰ میلیون متر مکعب مربوط به چاه‌های مجاز و ۳۰ میلیون متر مکعب مربوط به چاه‌های غیرمجاز است.

• روایت تصویری از فرونشست زمین در نقاط مختلف ایران

  پیش از این حمید چیت‌چیان وزیر نیرو جمهوری اسلامی ایران گفته بود: «مسئله فرونشست زمین به دلیل مصرف بیش از حد آب‌های زیرزمینی یک پدیده شناخته شده و یکی از خطراتی است که ایران را تهدید می‌کند که البته این مسئله تنها مختص دشت‌های تهران نمی‌شود.» به گفته وزیر نیروی جمهوری اسلامی ایران اگر برداشت در چاه‌های غیرمجاز ادامه یابد، مسئله فرونشست قظعا به تجهیزات شهری آسیب‌های جدی وارد می‌کند.

• روایت تصویری از فرونشست زمین در نقاط مختلف ایران

  برداشت‌های بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی باعث خالی شدن بسیاری از آبخوان‌ها و به دنبال آن فرونشست زمین در نقاط مختلف ایران شده است.