امتحان؛ روایت تاریخ ناگفته با پیامی ناشنیده

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری دانشجو؛ عنوان این مستند را می‌توان گره داستان یا همان پیام برشمرد. بعد از آنکه جمله‌ای از امام خمینی در دیدار با خانواده‌های شهدای دزفول و لرستان در سال ۵۹ شنیده می‌شود «همین که گفتید ما آزادی‌خواهیم رهایتان می‌کنند؟ بر مسند می‌نشانند تا بفهمند که راست می‌گویید یا نه و بفهمانند. به مجرد اینکه ادعا کردید که من برای این ملت و برای این کشور خدمتگزارم، رها می‌شوید؟ امتحان خواهید شد و در امتحان هستید. از من طلبه تا تمام افراد این مملکت و تمام افراد بشر و تمام انبیا و اولیا، همه در معرض امتحان‌اند!»

میان این جمله و داستانی که روایت می‌شود گره‌ای وجود دارد که در پایان مستند از آن رمزگشایی می‌شود.مستند به دو فراز از تاریخ پرتلاطم دهه شصت می‌پردازد که دالّ مرکزی هردو اتفاق آیت‌الله خامنه‌ای است. یکی از آن‌ها اختلاف میان رئیس جمهور وقت یعنی آیت‌الله خامنه‌ای و نخست وزیر میرحسین موسوی است. این اختلاف نظر تا سال‌ها بعد از دهه شصت مکتوم بود و مورخان کمتر سراغی از آن می‌گرفتند تا اینکه بعد از حوادث سال ۸۸، رفته رفته از بخش‌های ناخوانده تاریخ آن دهه سخن گفته شد.

عینک سازندگان مستند اگرچه نگاه سیاسی است، اما برای روایت این بخش به درستی با دید اقتصادی به مسئله نگاه کرده‌اند. در حقیقت این اختلاف ناشی از دو طرز تفکر در آن سال‌ها بود؛ یک تفکر که در میان طیفی از حامیان موسوی در دولت وجود داشت و معتقد به اقتصاد دولتی و کمونیستی یا همان کوپنیسم بودند و یک تفکر که آن را اعضای حزب موتلفه در دولت و خارج از آن پیگیری می‌کردند و تاکید بر نقش مردم در اقتصاد و بها دادن به بازار داشتند. شخصیت‌هایی همچون حبیب‌الله عسگراولادی، احمد توکلی، مرتضی نبوی که به انجمن اسلامی دولت معروف بودند.

اگرچه فضای قُدسی دهه شصت متاثر از دفاع مقدس و رهبری امام راحل در طول این سال‌ها مانع از این می‌شد تا مدیریت اقتصادی آن دهه نقد و بررسی شود، با اینحال بعد از سال ۸۸ و در ایام انتخابات دهمین دوره ریاست جمهوری نقد این دهه بعضاً با نگاهی افراطی توام شد و گاه حب و بغض‌های سیاسی در نقد مدیریت اقتصادی دولت وقت دخیل بود؛ با این وجود «امتحان» تلاش کرده است تا جدا از مسائل سیاسی، با تکیه بر داده‌ها و آمار و اسناد روایت خود را پیش ببرد و محاسبه‌ی غلط مدیران اقتصادی دولت موسوی را به نمایش بگذارد. مدیریت غلطی که میراث آن را می‌توان "صف" برشمرد و مردم را برای هرکالای کوچک و بزرگی به صف کردند.

بازگویی تمام این اختلافات از حوصله‌ی این متن خارج است و خوانندگان را به تماشای امتحان ارجاع می‌دهم، اما اختلاف زمانی پررنگ شد که آیت‌الله خامنه‌ای در دور دوم ریاست‌جمهوری تلاش داشتند شخص دیگری را به‌جای میرحسین موسوی برای نخست‌وزیری انتخاب کنند، اما امام خمینی بنا بر مصالحی از جمله گزارش فرمانده وقت سپاه درباره ناگوار بودن عدم تمدید دوره میرحسین برای جبهه‌ها و نامه نمایندگان مجلس به امام درباره نخست‌وزیری موسوی و نظر مثبت امام به دولت وی موجب می‌شود تا آیت‌الله خامنه‌ای مجدداً به‌رغم اختلافات فکری با تیم موسوی او را برای این جایگاه معرفی می‌کنند.

 نگاه عقلانی به مدیریت امام خمینی

نکته مهمی که مستند توانسته آن را به درستی به تصویر بکشد، دلیل تغییر نگاه امام به نخست وزیری موسوی است. با وجود آنکه امام پیش از آغاز دور دوم ریاست‌جمهوری آقای خامنه‌ای، دست او را برای انتخاب نخست وزیر باز گذاشته بود، اما این تغییر نگاه براساس یک رویکرد عقلانی اتفاق افتاده است و این اختلاف امام خمینی و آیت‌الله خامنه‌ای را از منظری عقلانی بررسی کرده و آن هم مسئله جنگ است که امام بر آن حساسیت دارد و حاضر نیست به بهانه تغییر دولت خللی در امر جبهه‌ها وارد شود.

امتحان تصاویر و آرشیو‌های نابی استفاده کرده که مستند را جذاب کرده است و تکیه‌ی پژوهش بر روزنامه‌هاست و با ورق خوردن روزنامه‌های آن زمان تاریخ روایت می‌شود نه صرفاً نقل‌قول‌ها یا تاریخ شفاهی که می‌تواند محل خدشه باشد.
فراز دوم از تاریخ دهه شصت که مستند به آن ورود کرده ماجرای خطبه‌ی آیت‌الله خامنه‌ای در نماز جمعه و نامه امام خمینی به ایشان درباره حدود اختیارات ولایت فقیه است. نامه‌ای که موجب می‌شود برخی مغرضانه رئیس‌جمهور وقت را مورد انتقاد قرار دهند و به ایشان نسبت «عدم شناخت ولایت مطلقه فقیه» دهند. این برداشت‌های از خطبه رئیس‌جمهور با نامه دوم امام به آیت‌الله خامنه‌ای مرتفع شده و بنیانگذار انقلاب ایشان را همچون خورشیدی وصف می‌کنند که روشنی می‌دهند!

سربلندی آیت‌الله خامنه‌ای از امتحان

پیام مستند در انتها با بازپخش سخن امام که ابتدای مستند شنیده شد رمزگشایی می‌شود. آیت‌الله خامنه از امتحان و اتفاقات دهه شصت سربلند بیرون آمد و اختلاف نظر‌های وی با امام راحل و نخست وزیر، ایشان را به وادی رویگردانی از انقلاب یا عدم تبعیت از ولایت سوق نداد و در چارچوب منویات امام حرکت کرد. در تاریخ دهه شصت از مردودین چنین امتحاناتی بسیار سخن رفته بود؛ از مرحوم مهدی بازرگان نخست وزیر دولت موقت تا ابوالحسن بنی صدر اولین رئیس‌جمهور و بالاتر از آن‌ها آیت‌الله منتظری قائم مقام رهبری که به تعبیر آیت‌الله خامنه‌ای در امتحانی دشوار و خطیر قرار گرفته بود!

با این وجود مستند "امتحان" زاویه دید خود را بر قبولی شدگان امتحان دشوار ولایتمداری تنظیم کرده که یکی از آن‌ها آیت‌الله خامنه‌ای است و پاسخ به افرادی است که تلاش دارند بگویند روسای جمهور همگی به دلیل کاستی‌ها و نواقص ساختاری بعد از مدتی با رهبری دچار چالش می‌شوند. مستندی که اگرچه تاریخ دهه شصت را روایت می‌کند، اما برای امروزِ فضای سیاسی ایران تازگی دارد.