«زن‌پوشی» که توسط ناصرالدین شاه اعدام شد/ «پری» و موفقیت در تئاتر

خبرگزاری مهر-گروه هنر-فریبرز دارایی؛ ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با سپری کردن بیش از ۴ دهه پا به قرنی تازه گذاشت؛ در این عمر سپری شده ۴۳ ساله، آثار مختلفی با موضوعاتی متنوع از دفاع مقدسی، دینی، کمدی، اجتماعی و … تولید و در سالن‌های تئاتر به صحنه رفتند. برخی از این آثار بسیار جریان ساز بودند و برخی آثار خاطره‌انگیز و پرمخاطب.

شاید خالی از لطف نباشد مروری داشته باشیم بر آثاری که طی دهه‌های ۶۰، ۷۰، ۸۰ و ۹۰ تولید و اجرا شدند، روندی که این آثار برای تمرین و تولید طی کردند، گروهی که در تولید و اجرای اثر حضور داشتند و دیدن تصاویر این اجراها اعم از عکس یا فیلم.

از این رو در گروه هنر خبرگزاری مهر تصمیم بر این شد که از آغاز سال ۱۴۰۰ با جمع‌آوری اطلاعات مختلف اجراهای ۴ دهه گذشته، مروری بر تولیدات تئاتر ایران در این بازه زمانی داشته باشیم.

در پانزدهمین گام از مرور «چهار دهه خاطرات صحنه» سراغ نمایش «پری» به کارگردانی مشترک خیرالله تقیانی پور و جواد نوری رفته‌ایم.

«گروه مطربان پری را زن معرفی می‌کنند. وصف او به دربار می‌رسد. حالا ناصرالدین شاه هوس دیدن نمایش به سرش می‌زند. کریم شیره‌ای مامور می‌شود که این گروه را به دربار دعوت کند. گروه به دربار می‌رود. نمایش خود را اجرا می‌کند و هر یک از بازیگران به فراخور نقش و بازی‌شان دست‌مزد می‌گیرد اما دست‌مزد بازیگر نقش پری را نمی‌دهند چراکه دستور است؛ پری ندیمه مادر شاه شود. گروه که کاری از دستشان برنمی‌آید این بازیگر بیچاره را ترک می‌کنند. این مرد هم کارش به امام‌زاده و ذکر و دعا می‌کشد. از آن طرف هم چون مادر شاه از پری نجیب و زیبا خوشش آمده به او اجازه می‌دهد، وارد حرم‌سرای شاه شود اما چون اصل و نسبش نامعلوم است، نمی‌گذارد که به همسری شاه در بیاید. همین خود باعث ایجاد مشکلات بیش‌تر برای پری می‌شود چون می‌هراسد در صورت معلوم شدن حقیقت وجودی‌اش زندگی‌اش را از دست بدهد. تا اینکه یک شب کریم شیره‌ای متوجه می‌شود که این مرد زن‌پوش است و به تقاضای همکارانش در این لباس رفته و تا الان هم نتوانسته بیرون بیاید.

کریم شیره‌ای درصدد برمی‌آید تا نمایش دیگری را برپا کند. این بار قرار است قصه‌ای تعریف شود که در آن به گونه‌ای زندگی و ماجرای همین مرد زن‌پوش روایت شود. از آنجا که ناصرالدین‌شاه تابع حرف‌های یک روحانی است، کریم شیره‌ای بر آن است یک جانشین به نام میرزا را جایگزین کند تا او بعد از دیدن چنین سرنوشتی حکم توبه و بخشش را صادر کند. گروه نمایش داستان زندگی یک شازده دختر را بازی می‌کنند. وی که صاحب وجنات و کمالات است روز به روز در بارگاه بیش‌تر چشم‌گیر می‌شود تا اینکه با ندیمه یا همان مرد زن‌پوش به حمام می‌رود و در آن‌جا انگشترش گم می‌شود. دختر می‌پندارد که ندیمه آن را برداشته است، برای همین تهدیدش می‌کند. در نمایش انگشتر پیدا می‌شود و ندیمه نجات پیدا می‌کند اما در این بازی، قضیه مرد زن‌پوش همچنان مسکوت می‌ماند که حکمی برای نجات جان‌اش صادر شود. ناصرالدین‌شاه چون حکم در ارتباط با مسائل شرعی است، طبق روال معمول دادن حکم را به میرزا وامی‌گذارد. میرزا هم حکم توبه و بخشش را می‌دهد اما مادر ناصرالدین‌شاه مخالفت می‌کند. ناصرالدین شاه هم به ظاهر به حکم تن می‌دهد اما در خفا درصدد است تا مرد را تنبیه کند. این بار به فرمان شاه هر چهار بازیگر را می‌گیرند و سرشان بالای دار می‌رود.»

ماجرای ذکر شده در نمایش «پری» به نویسندگی و کارگردانی خیرالله تقیانی‌پور روایت می‌شود که با استقبال قابل توجه مخاطبان و منتقدان تئاتر در سال ۱۳۹۰ در تماشاخانه سنگلج روی صحنه رفت. تقیانی پور در آن زمان از نمایشنامه نویسان و کارگردان‌های جوان تئاتر بود که در فعالیت‌های خود روی نمایش‌های ایرانی و استفاده از شیوه‌های مختلف اجرایی گونه‌های مختلف این نمایش‌ها متمرکز بود. وی که پیش از تولید و اجرای نمایش «پری» توانسته بود با نمایش «روزی گذری، روزگاری» در چهاردهمین جشنواره بین‌المللی نمایش‌های آیینی و سنتی جایزه اثر برگزیده را دریافت کند، با نمایش «پری» نیز موفقیت‌های متعددی را کسب کرد؛ برگزیده شدن در پانزدهمین جشنواره بین‌المللی نمایش‌های آیینی سنتی، اجرای موفق در جشنواره بین‌المللی «کارتاژ» تونس و دریافت چندین جایزه از سی امین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر از جمله جایزه گروهی بازیگری نمایش در بخش مسابقه تئاتر ایران جشنواره.

در این نمایش که با استفاده از شیوه‌های نمایش‌های سنتی ایران نظیر زن‌پوشی، سایه‌بازی، نقالی و سیاه بازی به صحنه رفت، رهام عسگرپور، رضا پاپی، علی عامل‌هاشمی، مصطفی ساسانی، علی رضاخانی، بهرنگ فرهنگ دوست، علیرضا زارعی، محسن بابایی و حسین شفیعی به ایفای نقش پرداختند.

خیرالله تقیانی‌پور درباره روند شکل‌گیری نمایش «پری» و اجرای آن به خبرنگار مهر می‌گوید: در دوره‌ای نمایشنامه «مرثیه وارثان» را نوشته بودم که قصه ۲ خانواده تعزیه خوان و مطرب را روایت می‌کرد. این تجربه درباره تعزیه و سیاه بازی بود و خیلی مایل بودم که در تجربه بعدی به موضوع زن پوشی در نمایش‌های ایرانی بپردازم که در دوره قاجار خیلی نمود پیدا کرده بود.

وی با اشاره به اینکه ماجرای «توبه نصوح» برای من کلید اولیه نوشتن نمایشنامه «پری» بود، ادامه می‌دهد: بعد از تکمیل متن با گروه بازیگرانی که در نمایش «روزی گذری، روزگاری» همکاری داشتیم نظیر رضا پاپی، مصطفی ساسانی، جواد پورزند و محسن شفیعی تمرین‌ها را شروع کردیم. یادم می‌آید تمرین‌های زیادی انجام دادیم و در این تمرین‌ها بحث‌های زیادی درباره نمایش‌های ایرانی می‌کردیم و دوست داشتیم بتوانیم اغلب شیوه‌های نمایش‌های ایرانی را در نمایش «پری» استفاده کنیم. در تمرین‌ها علی هاشمی، رضا پاپی و جواد پورزند در این خصوص زیاد بحث می‌کردیم و در آن موقع مدنظرمان این بود که نمایش «پری» را در جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی اجرا کنیم.

تقیانی پور می‌گوید که برای تولید نمایش «پری» روزی ۶ ساعت و فقط با استراحتی ۱۰ دقیقه‌ای تمرین چندماهه و مستمری انجام می‌دادند که برخی مواقع فشار زیادی روی بازیگران می‌آورد.

وی به خواسته خود از کوروش نریمانی نمایشنامه‌نویس و کارگردان تئاتر برای دیدن تمرین‌های نمایش «پری» اشاره می‌کند و می‌گوید: بعد از مدتی که کار سر و شکل گرفت از کوروش نریمانی دعوت کردم تا کار را ببیند. نریمانی بعد از دیدن نمایش به من گفت که مدت زمان اجرا طولانی است و بهتر است کمتر شود. این امر باعث شد تا «پری» نمایشی جمع و جور با دکوری ساده شود.

به گفته وی اولین حضور نمایش «پری» در پانزدهمین جشنواره بین‌المللی نمایش‌های آیینی و سنتی بوده که با بازخورد خوبی نیز همراه شده بود.

تقیانی پور درباره بازخوردهای اجرای «پری» در آن دوره جشنواره آیینی و سنتی یادآور می‌شود: یادم می‌آید وقتی بازبین‌ها و داورها نمایش «پری» را دیدند پیشنهاد دادند که این نمایش در مجموعه تئاتر شهر هم اجرا شود اما به دلیل اینکه هیچ حامی و پشتیبانی نداشتیم در تئاتر شهر نوبت اجرایی به نمایش «پری» داده نشد و ما در تماشاخانه سنگلج نمایش را روی صحنه بردیم که با استقبال خوبی مواجه شدیم. در آن زمان فرم شرکت در جشنواره تئاتر فجر را تکمیل و ارائه داده بودیم.

کارگردان «پری» اضافه می‌کند: بعد از اجرای عمومی، نمایش «پری» را در فستیوال «کارتاژ» تونس روی صحنه بردیم. در فستیوال «کارتاژ» استقبال خوبی از نمایش «پری» شد و دبیر جشنواره از ما درخواست کرد که مدت زمان بیشتری را در جشنواره بمانیم تا چندین اجرای دیگر در جشنواره و شهرهای دیگر داشته باشیم و رایزنی فرهنگی ایران در تونس هم از این موضوع استقبال کرد.

وی درباره حضور نمایش «پری» در سی امین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر توضیح می‌دهد: بلافاصله یک هفته بعد از اجرای نمایش در فستیوال «کارتاژ»، «پری» را در سی امین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر اجرا کردیم. در جشنواره تئاتر فجر خواستار سالنی بلک باکس برای اجرای نمایش شده بودیم که با هزار و یک زحمت سالن در اختیار ما قرار گرفت ولی داوری ما به جای سالن بلک باکس در تماشاخانه سنگلج انجام شد. چون آن موقع گروه جوانی بودیم هیچکس به حرف ما گوش نداد تا بتوانیم اجرای داوری نمایش را در سالن بلک باکس داشته باشیم.

تقیانی پور با بیان اینکه خوشبختانه اجرا در جشنواره تئاتر فجر انجام شد و هیأت داوران جشنواره از جمله زنده یاد هما روستا و امین تارخ کار را پسندیدند، اظهار می‌کند: ما در سی امین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر جایزه گروهی بازیگری جشنواره را دریافت کردیم که فکر می‌کنم اولین جایزه گروهی بازیگری در جشنواره تئاتر فجر بود. من هم در بخش نویسندگی و کارگردانی لوح تقدیر دریافت کردم و از طراحی صحنه نمایش هم قدردانی شد.

این نمایشنامه‌نویس و کارگردان تئاتر درباره دلایل موفقیت نمایش «پری» به لحاظ استقبال مخاطبان و همچنین نظر مثبت منتقدان و صاحبنظران تئاتری، تأکید می‌کند: دلایل موفقیت نمایش «پری» تمرین، ممارست و انگیزه همه اعضای گروه برای دیدن شدن بود زیرا مدت‌ها تمرین کرده بودیم و این انگیزه در گروه وجود داشت.

وی درباره اینکه آیا قصد بازتولید نمایش «پری» و اجرای مجددی از آن دارد یا نه، توضیح می‌دهد: دورخیزی برای بازتولید و اجرای مجدد نمایش «پری» داشتم ولی چون اکثر بازیگران قبلی حضور نداشتند با گروه بازیگری جدید کار را پیش بردیم و قرار بود در تماشاخانه ایرانشهر نمایش را روی صحنه ببریم ولی بعد از چند ماه تمرین دیدم آن حال و هوا و اتمسفر نمایش «پری» در بازتولید وجود نداشت و به همین خاطر از اجرای مجدد نمایش انصراف دادم.

تقیانی پور در پایان سخنان خود با صراحت می‌گوید: الان هم مشتاق هستم نمایش «پری» را بازتولید کنم ولی نمی دانم روزگار تئاتر ما به کجا خواهد رفت و چگونه خواهد شد.