حبیب لاجوردی و میراثی که به چنگ جمهوری اسلامی نیفتاد

حبیب لاجوردی که روز یکشنبه سوم مرداد ۱۴۰۰ پس از یک دوره بیماری در ۸۶ سالگی در آمریکا درگذشت، از پیشگامان آموزش سیاستگذاری و مدیریت در ایران و همچنین از پیشروان تاریخ‌نگاری شفاهی در این کشور بود.

لاجوردی با دو کار مهمِ تأسیس مرکز مطالعات مدیریت ایران و همچنین راه‌اندازی پروژه تاریخ شفاهی ایران، به‌ترتیب در دو دورهٔ پیش و پس از انقلاب ۵۷، راه‌های تازه‌ای را به روی جامعهٔ دانشگاهی و پژوهشی ایران گشود.

در دوره‌ای که رشد صنعتی و اقتصادی ایران با حضور و همکاری شرکت‌های خارجی و مشارکت بخش خصوصی میسر شده بود، او با الهام از دانشگاه هاروارد آمریکا، به دنبال بومی‌سازی مدیریت در ایران بود. همچنین در سال‌هایی که جمهوری اسلامی تلاش می‌کرد روایت خود را از تاریخ به‌ویژه تاریخ دوران پهلوی ارائه کند، حبیب لاجوردی گوش‌ها و چشم‌ها را با روایتی دیگر و دست‌اول آشنا کرد.

برخی حبیب لاجوردی را در کنار احسان یارشاطر جزو معدود ایرانیانی می‌دانند که دور از وطن‌شان، گنجینه‌هایی تاریخی دربارهٔ ایران بر جا گذاشتند.

برآمده از خانواده‌ای سرشناس در صنایع ایران

حبیب لاجوردی، فرزند محمود لاجوردی، روز ۸ فروردین ۱۳۱۷ در تهران به دنیا آمد و نوجوانی و جوانی خود را در نیویورک گذراند.

بیشتر در این باره:

حبیب لاجوردی، بنیان‌گذار پروژه تاریخ شفاهی ایران در هاروارد، درگذشت

او از نسل سوم خاندان سرشناس لاجوردی بود که از مشهورترین فعالان اقتصادی و کارآفرینان قبل از انقلاب بودند. در سال ۱۳۸۹، کتابی در ایران با عنوان «موقعیت تجار و صاحبان صنایع در ایران دوره پهلوی» منتشر شد که به سرگذشت خاندان لاجوردی می‌پردازد.

حبیب مدرک کارشناسی خود را از دانشگاه ییل، کارشناسی ارشد «مدیریت ارشد کسب‌وکار» را از دانشگاه هاروارد و دکترای اقتصاد را نیز از دانشگاه آکسفورد دریافت کرد.

در سال ۱۳۴۲، وقتی پس از پایان تحصیلات به ایران بازگشت، به‌عنوان یکی از مدیران گروه صنعتی بهشهر که متعلق به خانواده‌اش بود، مشغول به کار شد، اما در سال ۱۳۴۸ از فعالیت‌های اقتصادی دست کشید و به کارهای دانشگاهی و پژوهشی روی آورد.

در اوایل دهه ۱۳۵۰، مرکز مطالعات مدیریت (مدرسه عالی مدیریت و دانشگاه امام صادق فعلی) را با کمک اعضای هیئت علمی دانشکده بازرگانی هاروارد در تهران تأسیس کرد و خود دبیر هیئت امنای این مرکز شد.

روزنامهٔ اطلاعات در آن زمان نوشت که احداث این مرکز و تجهیز تأسیسات و آموزش آن به‌وسیله بخش عمومی و خصوصی تأمین شد و دولت علاوه‌ بر کمک مالی، ۸۰ هزار متر زمین برای احداث تأسیسات مرکز مطالعات مدیریت ایران در نظر گرفت.

حبیب لاجوردی همچنین تا سال ۱۳۵۴ نیز در این مرکز به تدریس درس «سیاست‌گذاری عمومی» مشغول بود.

تأسیس این مرکز در دورانی صورت گرفت که اقتصاد و صنایع ایران رو به رشد بود و نخبگان در ایران به این نتیجه رسیده بودند که برای ادامه رشد اقتصادی و صنعتی ایران باید به پرورش نیروی بومی مدیریت پرداخت.

پس از انقلاب ۵۷، این مرکز به «دانشگاه امام صادق» تبدیل شد و تا اواسط سال ۱۳۹۳ ریاست آن بر عهده محمدرضا مهدوی کنی، از روحانیون پرنفوذ جمهوری اسلامی، بود.

مسئولان این دانشگاه تلاش دارند تا بر اساس ایدئولوژی اسلامی و معیارهای جمهوری اسلامی مدیرانی «متعهد به نظام» را تربیت کنند.

پروژه‌ای مستقل برای ثبت تاریخ

پس از انقلاب ۱۳۵۷، حکومت تازه‌تأسیس ایران اموال خاندان لاجوردی را مصادره کرد و احمد لاجوردی، مدیرعامل گروه صنعتی بهشهر، نیز در مرداد ۱۳۵۸ ترور شد.

برخی اعضای خانوادهٔ لاجوردی در همان سال‌های آغازین تلاش داشتند میراث خود را که به چنگ حکومت افتاده بود نجات دهند، اما حبیب لاجوردی نیز مثل بسیاری دیگر وطنش را ترک کرد و به آمریکا رفت.

در سال ۱۳۵۹ به پیشنهاد یکی از استادان دانشگاه هاروارد طرح اولیهٔ پروژهٔ تاریخ شفاهی ایران را به مرکز مطالعات خاورمیانه این دانشگاه ارائه کرد و در شهریور ۱۳۶۰ اجرای این طرح با مدیریت خود حبیب لاجوردی آغاز شد.

او و همکارانش با بیش از ۱۳۴ نفر از کسانی گفت‌وگو کردند که در فاصله سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۶۰ در ایران صاحب‌منصب بودند و جزو «رجال» به شمار می‌رفتند یا در حوادث نقشی داشتند و از چندوچون ماجراهای تاریخی مطلع بودند.

در مجموع، این پروژه ۸۹۶ ساعت از خاطراتی را ضبط کرده است که متعلق‌اند به نخست‌وزیران سابق، اعضای کلیدی کابینه‌ها، بخش‌های قانون‌گذاری، قضایی، رسانه‌ها و بخش خصوصی؛ رهبران قبائل، احزاب سیاسی، گروه‌ها مخالف، فرماندهان نیروهای مسلح، افسران ارشد سازمان امنیت (ساواک) و دیپلمات‌های خارجی که نقشی مهم در سیاست ایران داشته‌اند.

اعضای گروه تاریخ شفاهی ایران. از راست: حبیب لاجوردی، اِما دلخانیان، ضیاء صدقی، دو ناشناس. نشسته: شهین بصیری سال ۱۹۸۴ (عکس از آرشیو شخصی اما دلخانیان)

شاپور بختیار، علی امینی و جعفر شریف امامی، از نخست‌وزیران دوران پهلوی، مظفر بقایی نماینده سابق مجلس شورای ملی، کریم سنجابی رهبر جبهه ملی ایران و وزیر خارجه دولت موقت پس از انقلاب، ناصر قشقایی از بزرگان ایل قشقایی و از یاران محمد مصدق در جریان ملی شدن صنعت نفت، مهدی حائری یزدی استاد فلسفه و فرزند آیت‌الله عبدالکریم حائری یزدی از جمله کسانی بودند که پروژهٔ تاریخ شفاهی ایران به سراغ آنان رفت.

عبدالکریم لاهیجی، هدایت‌الله متین دفتری، هما ناطق، منوچهر هزارخانی، داریوش همایون و ناصر پاکدامن از دیگر چهره‌هایی هستند که نام‌شان در فهرست مصاحبه‌شوندگان این پروژه به چشم می‌خورد. این پروژه نزدیک به ۱۰ سال طول کشید و نسخهٔ مکتوب گفت‌وگوهای شفاهی نیز منتشر شد.

بسیاری از کسانی که لاجوردی و همکارانش به سراغ‌شان رفتند، سال‌های آخر عمر خود را می‌گذراندند و چه بسا اگر این پروژه نبود، خاطرات ارزشمند آنان هرگز به ثبت نمی‌رسید. ضمن آن‌که از نظر «صدا»، او گنجینه‌ای تاریخی را برجای گذاشته که قابل‌استفاده برای آیندگان است.

شیوه ثابت مصاحبه‌های چندساعتهٔ این پروژه به این صورت است که گفت‌وگوها در دو مرحله انجام می‌شود؛ در مرحلهٔ اول مصاحبه‌شونده وقایع و نکات مهم زندگی خود را بیان می‌کند و در مرحلهٔ دوم مصاحبه‌کننده درباره موضوعات و حوادث مهم تاریخی که مصاحبه‌شونده از آن‌ها اطلاع داشته، می‌پرسد.

بسیاری از مورخان و پژوهشگران از اهمیت این گفت‌وگوها سخن گفته‌اند و بر چهره‌ای که گاهی این مصاحبه‌ها از درون حکومت پیشین ایران ارائه می‌کنند، تأکید کرده‌اند. همچنین به این نکته اشاره کرده‌اند که لاجوردی فقط به سراغ موافقان حکومت پهلوی نرفته بود و چهره‌های مخالف این حکومت نیز در این مجموعه حضور دارند.

با این حال، برخی در داخل ایران از این پروژه انتقاد کردند. محمدرضا شاه‌قلی که خبرگزاری ایسنا او را «پژوهشگر تاریخ» معرفی کرده، این پروژه را به «ساختن» تاریخ متهم کرده است.

همچنین رضا مختاری‌ اصفهانی، یک «پژوهشگر تاریخ» دیگر، به خبرگزاری کتاب ایران گفت در گفت‌وگوهایی مصاحبه‌کنندگان دربارهٔ فرد گفت‌وگوشونده اطلاعات کافی ندارند.

اما پروژه تاریخ شفاهی ایران با وجود برخی کاستی‌های احتمالی آن، همیشه به‌عنوان یک منبع ارزشمند برای تحقیق تاریخ معاصر ایران به‌ویژه تاریخ دوران پهلوی باقی خواهد ماند. به‌خصوص که چندی پیش گروهی از ایرانیان داوطلبانه وب‌سایت دیگری را برای این پروژه تأسیس کردند و متن پیاده‌شدهٔ مصاحبه‌ها را با قابلیت جست‌وجو در متن به‌صورت کاربردی برای تحقیق و پژوهش در دسترس عموم قرار دادند.

حبیب لاجوردی همچنین از سال ۱۳۷۹ رئیس هیئت دبیران مجموعه تک‌نگاشت‌های خاورمیانه دانشگاه هاروارد بود. چندین سال قبل از آن نیز، در ۱۳۶۳، کتاب «اتحادیه‌های کارگری و خودکامگی در ایران» را منتشر کرد که بعداً ترجمهٔ فارسی آن نیز منتشر شد.

و افزون بر همهٔ این‌ها، برخی از کتاب‌های خاطرات چهره‌های ایران که بخشی از همان پروژهٔ تاریخ شفاهی ایران است، با ویراستاری حبیب لاجوردی در ایران منتشر شده است.