ضرورت مدیریت پیامدهای خشکسالی

سازگاری برای نفی اثرهای دوره های خشک مکرر شدید در ایران از نیازهای مهم راهبردی است. محدود شدن در دسترس بودن منابع آب در مناطقی که تحت اثر خشکسالی هستند، از مهمترین چالش هاست. خشکسالی به عنوان یکی از پرهزینه ترین مخاطرات طبیعی به صورت  یک دوره بارش کمتر از متوسط  که به مدت یک ماه یا چند سال ادامه یابد، تعریف می شود. کمبود بارش که به عنوان خشکسالی هواشناسی شناخته می شود ممکن است در انواع دیگر خشکسالی مانند خشکسالی های کشاورزی و هیدرولوژیکی تداوم یابد.
علاوه بر این، کمبود رطوبت خاک به عنوان پیامد اصلی دوره های خشکسالی، شار حرارتی پنهان (یعنی تبخیر و تعرق) را کاهش می دهد. کاهش تبخیر و تعرق باعث افزایش شار حرارتی محسوس منجر به دمای بالا می شود. خشکسالی های گسترده که غالباً با دمای بالا همراه هستند، به ویژه برای بخش های کشاورزی و دامداری عواقب مخربی به همراه دارد . ناهنجاری های آب و هوایی در مقیاس بزرگ، به ویژه نوسانات جنوبی ال نینو دلیل کلان بعضی خشکسالی های مهم هستند. به همین دلیل خشکسالی های مکرر و شدید در قرن 21 انتظار می رود. ال النینو از چرخه‌های مشهور آب و هوایی جهان است که هر ۲ تا ۷ سال یک‌بار باعث ایجاد ناهنجاری‌های بزرگی در آب و هوای زمین می‌شود و در  اثر رها شدن انرژی انباشته در اقیانوس آرام رخ می‌دهد. از آنجا که تغییرات اقلیمی شدیدتری احتمالاً در مناطق کم آب رخ خواهد داد، حتی اگر اهداف توافق نامه 2015 تغییرات اقلیمی پاریس محقق شود، به نظر می رسد خشکسالی مهم بعدی نیز در مناطق کم آب مانند ایران در سده بیست و یکم رخ دهد.

محیط های کم آب یا مناطق خشک به شدت در معرض تغییرات آب و هوایی و ناهنجاری هایی مانند خشکسالی هستند. ایران در نوار خشک / نیمه خشک با 90 درصد سطح کشت دیم واقع شده است. از نظر تاریخی، ایرانیان همیشه با شرایط خشک و تعدادی از چالش های اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی مرتبط با آن روبرو بوده اند. خشکسالی های شدید، به همراه گرم شدن کره زمین، افزایش جمعیت و مهمتر از همه ضعف حاکمیت آب، فشار زیادی بر منابع آب در ایران وارد می کند. تبخیر و تعرق نقشی اساسی در سامانه های خاک-گیاه-جو به ویژه در محیط های کم آب دارند. گنجاندن عوامل مرتبط با تبخیر و تعرق منجر به برآورد قابل اطمینان تری از تعادل آب، میزان رطوبت خاک و خشکسالی می شود.  لانینا  (لانینو)، احتمال خشکسالی را در بیشتر مناطق ایران بسیار بالا می برد. لانینا در قسمت مرکزی و شرقی استوایی اقیانوس آرام، به نوسانی آب و هوایی گفته می شود که در آن در اثر اختلاف فشار آب سردتر از حالت طبیعی می‌شود. لانینا تقریباً متضاد ال‌نینو است. کم و افزایش دامنه دمای روزانه ناشی از فازهای سرد بر عملکرد غلات در مناطق خشک ایران تأثیر منفی می گذارد.

بیابان زایی به عنوان یک فرآیند تخریب زمین در ایران توسط نیروهای محرک طبیعی و انسانی ایجاد می شود. خشکسالی هواشناسی یک نیروی محرکه اصلی طبیعی بیابان زایی است و به دلیل دوره های طولانی بارش کم،  رخ می دهد. کمبود آب و همچنین استفاده بیش از حد از منابع آب، عمدتا برای کشاورزی، باعث ایجاد عدم تعادل های  آب و تغییرات در پوشش گیاهان می شود و بیابان زایی را تسریع می کند. علیرغم اقدامات مختلف  در گذشته، بیابان زایی هنوز هم در بسیاری از مناطق ایران یک مشکل جدی زیست محیطی است.  از شاخص های خشکسالی و خشکی را در دما و بارش در دراز مدت می توان  نشان داد.  وقوع خشکسالی طولانی مدت در مناطق مختلف آب و هوایی در ایران در دهه های اخیر با مطالعه همین شاخص ها مشخص شده است.  رشد سریع جمعیت، شور شدن خاک و مدیریت ضعیف منابع آب نیز به عنوان عوامل اصلی انسانی شناخته می شوند.  درصد جمعیت روستایی در ایران در حال کاهش است و منطقه شهری به سرعت در حال رشد است. از نیمه دهه 40 شمسی  استفاده از آبهای زیرزمینی در ایران حدود چهار برابر و متوسط ​​کاهش سالانه در سطح آبهای زیرزمینی در حدود نیم متر  بوده است.  سیاستگذاران باید بپذیرند تا در آینده برنامه ریزی راهبردی مبتنی بر شرایط واقعی هر منطقه انجام شود. گرچه بیابان زایی را نمی توان به طور کامل متوقف کرد، اما می توان با اتخاذ برخی از راهبردهای مدیریت پایدار منابع محیطی از سرعت آن کاست و تبعات آن را مدیریت کرد.

* رئیس شاخه زمین شناسی فرهنگستان علوم