جایگاه خبرنگار در جامعه و ضرورت احیای حقوق خبرنگاران

روز خبرنگار را به همه خبرنگاران متعهد، زحمتکش، با فهم، کوشا و صادق که علیرغم همه مشکلات، نبود حمایت کامل و مصادره‌سازی و تغییردهی تقریباً مداوم نوشته‌ها و اخبار آنان از سوی ساختارهای رسانه‌ای، همچنان با همتی بلند در صحنه ایستاده‌اند و به جامعه خدمت می‌کنند، تبریک عرض می‌کنم.

اصولاً جایگاه هر فرد در جامعه بستگی به تعریف «خود»، چگونگی «بازنمایی خود» و «عملکرد خود» دارد. این سه مفهوم که پیرامون «خود» به معنای شخصیت فرد مطرح‌ هستند، بازگو کننده جایگاه فرد در جامعه است. تعریف فرد، محصول فهم فرد از خود و چگونگی شناخت جامعه از آن فرد است. بنابراین، نوعی از ترکیب هویتی در اینجا مطرح می‌شود که نشان‌دهنده ساخت هویتی بر پایه فرد و جامعه است.

چگونگی بازنمایی خود، در تبیین جایگاه فرد نیز بسیار مهم است. چگونه یک فرد براساس وظایف و مسئولیتی که برای خود تعریف می‌کند و یا جامعه وی را به آن وظایف و مسئولیت می‌شناسد، خود را بازنمایی می‌کند. در اینجاست که گفته می‌شود فلانی، شخصی متعهد، کار بلد، فعال، فهمیده و داناست یا بالعکس؛ این بازنمایی بخشی از جایگاه را مشخص می‌کند. عملکرد فرد نیز در اینجا بسیار حائز اهمیت است، عملکرد در حقیقت، جایگاه را به شکل نهایی تعریف می‌کند و اگر ضعیف باشد، هر چند که جایگاه در جامعه از قدرت معنایی و اجرایی برخوردار باشد، جایگاه آن فرد ضعیف، شخصیت آن تضعیف و در حقیقت به عنوان فرد ناموفق و ناکارآمد در جامعه مطرح می‌شود. این سه «خود» بازگوکننده جایگاه هر فرد در جامعه است که در حقیقت به‌طور همیشگی در تعامل با «خود» و «جامعه» است.

جایگاه خبرنگار و خبرنگاری نیز از آنچه که گفته شد پیروی می‌کند. خبرنگاری که نه خود را بخوبی می‌شناسد و تعریف می‌کند، نه در بازنمایی مناسب خود توانمند است و نه عملکرد مناسب دارد، قطعاً از جایگاه ضعیفی برخوردار است. در مقابل، خبرنگاری که هم خود را به‌خوبی می‌شناسد و هویت خود را محصول بازنمایی و عملکرد خود در جامعه می‌داند و به‌خوبی بتواند کار کند، اقدام نماید و به مسئولیت خود وفادار باشد، از جایگاه بلند، قوی و محترم برخوردار است.

در ایران، مانند سایر کشورهای دیگر، این جایگاه بستگی به همین سه شاخص مربوط به «خود» است. البته این خود، گاهی در لابلای ساختارهای سازمانی کمرنگ می‌شود و سازمان، جای «خبرنگار» قرار می‌گیرد. در اینجاست که با مشکل تعریف واقعی جایگاه خبرنگار روبرو می‌شویم. خبرنگاری نیز از همین ویژگی‌ها برخوردار است. به عبارت دیگر، خبرنگاری انعکاس «خود خبرنگار» است. بازتاب هویت و عملکرد «خبرنگار» است و به همین دلیل، خبرنگاری در هر جامعه‌ای وابسته به شناخت جامعه از هویت خبرنگار است. 

حقوق هر فرد در جامعه نیز بستگی به تعریف «جایگاه هر فرد»، تبیین «وظایف و مسئولیت» و چگونگی «اجرای آن وظایف» دارد. چنانچه جایگاه فرد، به هر دلیل، مخدوش شود، حقوق مورد انتظار تقلیل می‌یابد. اگر وظایف و مسئولیت‌ها سیال و نامشخص باشند، تعریف حقوق یک فرد نامشخص‌تر می شود. اگر شیوه و روش اجرا نامعلوم باشد و هر فرد به شیوه و روش خود به طور سلیقه‌ای عمل کند، معنای حقوق با ابهام جدی روبرو می‌شود. حقوق خبرنگاران نیز تابعی از موارد فوق است و اگر در جامعه‌ای جایگاه نامشخص، وظایف و مسئولیت به شکل نامعلوم و چگونگی اجرا ترسیم نشده باشد، بدیهی است که حقوق خبرنگاران ضایع می‌شود و در حقیقت، حقوق آنان تابع سلیقه‌ها و منافع سیاسی و شخصی می‌شود.

اگر خبرنگاری نتواند جایگاه، مسئولیت، بازنمایی و عملکرد خود را به‌خوبی تبیین و به شکل عملی معرفی کند، بدیهی است اولین فردی است که حقوق خود را ضایع می‌کند.

اهمیت اصول خبرنگاری در احیای حقوق خبرنگاران بسیار مهم است. در اینجاست که اصول خبرنگاری اهمیت زیادی برای تبیین این حقوق، جایگاه و مسئولیت پیدا می‌کند. شفافیت، صداقت، جامعیت، عدم سوءگیری، به‌روز بودن و سرعت خبردهی در تعیین و تثبیت این حقوق برای خبرنگار، که در حقیقت با جایگاه وی به شدت ارتباط دارد، نقش اساسی دارد. لذا در ایران این وضعیت همیشه در نوسان بوده است.

به همین دلیل، احساس خبرنگاران همیشه اینگونه بوده است که حقوق آنان در جامعه مورد توجه قرار نمی‌گیرد، در حالی که به نظر می‌رسد این موضوع بستگی به شیوه تعامل دو طرفه خبرنگار و جامعه دارد. البته ساختارهای دولتی و چگونگی فهم آنان از موضوع خبرنگاری نیز در تبیین، تعیین و عملیاتی ساختن حقوق خبرنگار تأثیر فراوان دارد.

* استاد جامعه‌شناسی ارتباطات بین‌الملل دانشگاه امام صادق(ع)
* منتشر شده در خبرگزاری ایکنا