ارتدوکس سنی و مسئله تفاوت‌ها؛ رواداری عربی به چه معناست؟

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه: رایزنی فرهنگی ایران در تونس در تازه‌ترین مطلب ارسالی خود به مهر به معرفی یک کتاب مهم درباره مسئله رواداری در عرب، از تولیدات موسسه مومنان بدون مرز، پرداخته است. این مطلب را در ادامه بخوانید:

ناجیه الوریمی بوعجیله پژوهشگر تونسی و استاد تمدن اسلامی در دانشگاه تونس، دانشکده عالی علوم انسانی - تونس المنار، متخصص مطالعه میراث و اشکالات روزآمد سازی آن است. از او چند کتاب تألیفی منتشر شده که عناوین آنها از این قرار است: «در ائتلاف و اختلاف؛ دوگانه کنونی و کنار زده شده در اندیشه عربی اسلامی» (۲۰۱۰)، «حفریاتی در گفتمان خلدونی: ریشه‌های سلفیت و توهم تجدد عربی» (۲۰۰۸)، «اسلام خارجی» (۲۰۰۶). الوریمی در بسیاری از فعالیت‌های گروهی تخصصی همکاری داشت و از او مقالات متعددی در مجله‌های علمی به چاپ رسیده است. اما مؤسسه مؤمنان بدون مرز در اواخر سال گذشته، کتاب «رواداری در فرهنگ عربی: بررسی انتقادی» (جلد ۱ و ۲) را به چاپ رساند که الوریمی ناظر علمی کتاب و یکی از مقاله نویسان آن است. ترجمه مقدمه او بر این کتاب مهم به قرار زیر است:

این کتاب یک اثر گروهی است که متخصصانی از کشورهای متعدد عربی و غیرعربی در آن همکاری کردند و این مؤسسه مرا به نظارت بر این اثر مفتخر ساخت. این اثر «کتاب – دایرة المعارف» به منظور برآوردن نیازهای ضروری اندیشه‌ای که تحولات سیاسی و اجتماعی جوامع عربی آن را ایجاد کرد و مستلزم ایجاد اصلاحات و جایگزین‌هایی است که در آن واحد از ویژگی خصوصی و جهانی برخوردار باشد، به رشته تألیف درآمد. این نیاز، همان جست‌وجوی شروطی است که یک جامعه تعددگرا را ایجاد می‌کند و این شکل دهی، به اندازه‌ای است که آن جامعه، دستاوردهای ارزش‌گرای انسانی را که خصوصیت‌های عربی و انسانی در آن گم نشده باشد، منعکس می‌کند. در دوره اخیر، پرسش‌های متعددی درباره مدیریت تنوع و اختلاف به ویژه در بعد فرهنگی آنها مطرح شده است. همچنین مفهوم «رواداری» که تقریباً مورد اجماع جهانی قرار دارد، به عنوان پاسخ به تعداد متعددی از این پرسش‌ها ارائه شده است که این خود نتیجه توسعه گسترده دلالت‌های این مفهوم است که از اشتراک آن با دلالت‌های مفاهیم مجاور از جمله حکومت، شهروندی، آزادی، هویت و حقیقت برگرفته شده است.

اندیشه‌ای که ابزارهای خود را تجدید و در مفاهیم خود بازنگری می‌کند، همچنان با تمامی تحولاتی که واقعیت به خود می‌بیند، تعامل می‌کند و با رویی گشاده با تحولات افسار گسیخته دانش جهانی برخورد می‌کند. این اندیشه، اندیشه‌ای تولیدگر است که به صورت مداوم پویایی خود و ورود خود به تحلیل شرایط کنونی و مشخص کردن نشانه‌های آینده را تثبیت می‌کند. امروز اندیشه عربی بسیار به مفاهیم سیاسی و اجتماعی و دینی کنونی توجه دارد و هدف آن، شکل دهی به پروژه حضور ریشه‌دار در حوزه عربی - اسلامی و مجسم کننده ارزش‌های جهانی انسانی است که جوامع مختلف تلاش می‌کنند تا آن را تثبیت و از آن حمایت کنند. مفهوم رواداری در این پروژه جامعه‌ای، یک مفهوم محوری است، چرا که یکی از شروط توازن اجتماعی و تعدد فرهنگی خلاقانه و یکی از شاخص‌های بازنگری انتقادی اخلاقی (Ethique) در بنیان‌های تجدد یک بعدی (Unidimensionnelle) است که معیار کارآمدی می‌تواند آن را محقق سازد.

‌اندیشه‌ای که ابزارهای خود را تجدید و در مفاهیم خود بازنگری می‌کند، همچنان با تمامی تحولاتی که واقعیت به خود می‌بیند، تعامل می‌کند و با رویی گشاده با تحولات افسار گسیخته دانش جهانی برخورد می‌کند هیچکس در این بحثی ندارد که اصطلاح «رواداری» ابتدا در فرهنگ اروپایی و همزمان با عصر روشنگری بروز کرد و تبلور آن بر مبنای یک اعتبار معنائی واژگانی مربوط به کلمه لاتین Tolerantia مبتنی بود که به معنی قدرت تحمل و صبر بر یک امر است. در آغاز این اصطلاح وقتی که در دو معنا به کار رفت، از زمینه واژگانی خود فاصله نگرفت. این دو معنا عبارت بودند از معنای اجازه به چیزی که امکان ممانعت از آن وجود داشت، زیرا به ندرت پیش می‌آید که مفهوم اجازه دادن، اشتباه و مخالف قواعد باشد و معنای دوم، قبول همراه با اکراه دیدگاه و نگاه مخالف است. این مفهوم سپس در سایه اقتضای رویکرد کلی، به سمت ارزش‌های حقوق بشر و عدالت و دموکراسی حرکت کرد تا در سایه انتساب فلسفی مفهوم «قیقت» و ادعای خود شناسا به مالکیت و نمایندگی آن، پدیده اختلاف «عقلانی» شود تا شرایط همزیستی مسالمت‌آمیز از طریق گفت‌وگوی مبتنی بر «به رسمیت شناختن طرف مقابل»، «احترام به دیگریِ» متفاوت و «آزادی» اعتقاد او، به صورت متقابل بین خودهای گفت‌وگو کننده ایجاد گردد.

امروز واژه رواداری یک مفهوم جامع است که عناصر حوزه معنایی آن متعدد است. امروز در چارچوب تلاش اندیشه اروپایی برای دقت در این مفهوم و خلاص کردن آن از معانی اولیه‌ای که بدان چسبیده است که «اختلاف» نیز یکی از آنهاست و باعث می‌شود که این واژه، معنای برتری جویی بر دیگران و منت بر آنان را افاده کند - که در شرایط مختلف قابل استفاده است - دیدگاه‌های جدیدی بروز کرده است که به جایگزینی اصطلاح رواداری با اصطلاحات دیگر از جمله به رسمیت شناختن (Reconnaissance) و احترام (Respect) فرا می‌خواند که این میراث واژه‌نامه‌ایِ منفی آن را در خود ندارد. همین دیدگاه‌ها پیشنهاد کردند که یک مهاجرت اصطلاحی از رواداری به سوی «به رسمیت شناختن» یا به «احترام» صورت پذیرد.

در سایه این بازنگری‌های انتقادی که اصطلاح «رواداری» در فرهنگ غربی با آن مواجه است که باعث شده است تا برخی خواستار جایگزین کردن آن شوند، آیا ادامه استفاده از این واژه در فرهنگ عربی قابل قبول است؟ آیا فرهنگ عربی نیز قصد دارد تا پای در همان مسیر بگذارد و در تلاش برای رسیدن به همان اهداف، به دنبال جایگزینی برای اصطلاح عربی رواداری باشد؟

در ابتدا باید به این نکته اشاره کرد که فرهنگ کلاسیک عربی، معانی مشخصی برای لفظ رواداری قائل است، زیرا انتظار نمی‌رود که یک جامعه کثرت‌گرا مانند جوامع عربی و اسلامی از تمامی اقتضائات نظریه‌پردازی اولیه راجع به شروط نزدیکی، همزیستی و به رسمیت شناختن متقابل بین ادیان و مذاهب کاملاً دور باشد، اما هیچ اصطلاحی دقیقاً برای عین این معانی ایجاد نشد، بلکه کلمات نزدیک، مانند «وفاق، مسامحه، آشتی، عدالت و فهم متقابل» این معنی را افاده کردند. اما در زمانی که گفتمان جدید و معاصر عربی، شروع به استفاده از مفهوم رواداری کرد، این مفهوم برآمده از میراث زبانی معنایی در زبان عربی نبود، بلکه نتیجه اندیشه‌های اروپایی نوین بود. اصلاً این مفهوم با معنی احترام به دیگران و به رسمیت شناختن حق آنان در تفاوت و اختلاف و از باب یک وظیفه فکری و اخلاقی وارد منظومه واژگان عربی شد نه از باب منت و برتری‌جویی.

از طرف دیگر و درکنار این معانی جدید، حوزه واژگانی مخصوص به کلمه رواداری در زبان عربی، هیچ اشکالی را در سطح تناسب مفهوم با این معانی نشان نمی‌داد، چرا که این حوزه از «بخشندگی» با دیگران، «آسان گیری» با آنها، «خودداری از فشار گذاشتن بر مردم»، «همراهی» با آنها و تغییر رابطه از «نفرت» به «سازگاری» خارج نمی‌شود. به عبارت دیگر، این مفهوم از معانی واژه‌نامه‌ای «سختی» که برای اصل لاتینی این اصطلاح آمده است، فاصله دارد. به همین دلیل، این خواسته از فرهنگ معاصر عربی وجود ندارد که از اصطلاحی عبور کند که با مشکل کوتاهی معنایی از این ناحیه مواجه نیست و به اندازه‌ای که به روزآمد سازی معانی و غنی سازی مداوم خود نیاز دارد، به بازنگری‌ای که مستلزم تغییر آن باشد، نیاز ندارد. بر همین اساس، ضرورت دارد که مرکز توجه از اِشکال تعویض و جایگزین کردن این اصطلاح به اِشکال فعال سازی آن تغییر کند، امری که از طریق جست‌وجو در شروط اثربخشی آن انجام می‌شود، شروطی که آغاز آن را شروط دانشی‌ای رقم می‌زند که از آن نقد کارآمد که تلاش می‌کند تا پایه‌های ایدئولوژیک تفکرات متعصبانه، مخالف دیگران و مخالف گفت‌وگو به عنوان یک روش ارتباط را از هم بگسلد، گرفته تا شروط سیاسی‌ای که در انتخاب‌های هدفمندی بروز می‌کنند که به دنبال درمان ریشه‌ای انگیزه‌های عینی پنهان در پشت تنش‌های اجتماعی و شیوع نارواداری (Intolérance) است، می‌تواند آن را فعال سازد.

امروز، مطالعات ویژه مربوط به مفهوم رواداری در فرهنگ عربی از یکی از دو گروه خارج نیست: گروه سنتی که از این مفهوم در معنایی خاص استفاده می‌کند به طوری که گویی با دیگر دلالت‌های جدیدی که در سفر توسعه‌ای خود کسب کرده، متعارض است. این مفهوم در این معنا، چارچوب «بدعتی» و «ذمی» خود را رها نکرده است. گروه دوم، گروه جدید است که از فتوحات دانش، تعامل ثمربخش با دستاوردهای والای ارزش‌های دینی و انسانی بهره می‌برد و به واسطه اصرار بر عبور از عوامل کوتاهی و ابهام و نیز جدا سازی عوامل تعصب یا نارواداری، در تثبیت مفهوم انتقادی رواداری به ایفای نقش می‌پردازد. اما این نقش‌آفرینی‌ها از انتشار مقاله در یک گاهنامه یا فصلی در فلان کتاب یا سخنرانی در بهمان کنفرانس، فراتر نمی‌رود.

‌فرهنگ کلاسیک عربی، معانی مشخصی برای لفظ رواداری قائل است، زیرا انتظار نمی‌رود که یک جامعه کثرت‌گرا مانند جوامع عربی و اسلامی از تمامی اقتضائات نظریه‌پردازی اولیه راجع به شروط نزدیکی، همزیستی و به رسمیت شناختن متقابل بین ادیان و مذاهب کاملاً دور باشد به همین دلیل، بسیاری از مسائل در هم تنیده مربوط به این مفهوم باید با حوصله، تحت مطالعات انتقادی قرار بگیرد که تخصص‌ها و روش‌ها در آن اشتراک داشته باشند و این مسائل نیز باید به گذشته این مفهوم مانند حال آن توجه نشان دهند. تحلیل انتقادی مسائل گذشته، یک عمل دانشی ضروری است، زیرا به دلیل وجود عوامل مخالف این مفهوم جدید و فرسایش پیدا کردن زمینه دانشی‌ای که آن را تغذیه می‌کرد، هیچ بنای جدیدی بر این شالوده که آن را نمی‌پذیرد، ایجاد نخواهد شد. ضمن اینکه هیچ چشم‌انداز امیدبخشی برای یک پروژه فکری که از طریق تحلیل واقعیت و انتقاد از خود در واقعیت فرهنگی و اجتماعی آن ریشه ندوانده باشد، وجود ندارد. گویی دیدگاه‌های عربی گذشته راجع به مفهوم رواداری، با یکدیگر تعارض داشته و بین اثبات جزئی آنکه نگاه برخی از متفکران بزرگ و برخی مواضع مستحکم بدان تعلق گرفته است و اثبات گسترده آنکه در بردارنده منظومه‌های فکری است و نفی شبه کامل آنکه به سان یک رفتار سیاسی، به اندیشه می‌نگرد، تقسیم می‌شود. این دایرة المعارف تلاش دارد تا از منظر عبور از اجبارهای روشمند برآمده از پایبندی به مناسبت‌های مشخص یا از زوایه‌ای مشخص، به این مواضع بپردازد. علاوه بر این، مسائل معاصر در هم تنیده‌ای که امروز، گرداگرد مفهوم رواداری را گرفته‌اند که به صورت مداوم بر حوزه‌های دینی، اندیشه‌ای و سیاسی منعکس می‌شوند، در این کتاب به اندازه کافی از مطالعات تحلیلی انتقادی با بهره گیری از تخصص‌های همراستا و موضوعات روشی متعدد برخوردار هستند. مسائل گذشته و حال نیز در موضوعات در هم تنیده‌ای توزیع شدند که عناصر جمع میان آنها، تاریخی، معرفتی، اجتماعی و سیاسی تشکیلاتی است و توانست برخی اهداف شناختی را محقق سازد که این کتاب را تا سطح یک مرجع غیرقابل چشم‌پوشی بالا می‌برد. این اهداف عبارتند از:

۱. جست‌وجو در مفهوم رواداری که ارزش‌هایی را شامل می‌شود که اندیشه بشری در جستجوی کرامت و خوبی برای انسان، آن را توسعه داد. هرچند که تفاوت‌هایی وجود دارد که بین گروه‌ها و مذاهب و جوامع و ملت‌ها تمایز ایجاد می‌کند و این مهم از طریق روزآمد سازی پرداخت نقدی به این مفهوم به صورت کلی در فرهنگ جهانی و به صورت جزئی، مفصل و عمیق در فرهنگ عربی صورت می‌پذیرد.

۲. افشای حقیقت حضور این مفهوم در فرهنگ کلاسیک عربی. زیرا اگر این نکته درست باشد که یک بخش مهم از اعتبار دینی و مذهبی که در طول دوره‌های انحطاط به ما رسید، اعتبار تعصب و خشک باوری است، بنابراین درست نیست که به صورت مطلق، اندیشه رواداری که تا جایی که شرایط این دوره اجازه می‌دهد بروز پیدا کرد را به صورت کامل از یک جامعه کثرت‌گرا مانند جامعه عربی اسلامی خارج کنیم.

۳. کسب اطلاع از محدودیتی که در گفتمان اصلاحگرانه در عصر روشنگری، دامن مفهوم رواداری را گرفت، چه در سطح نظریه پردازی و چه در سطح قبول امر دیگر. دلیل این امر نیز احتیاط مصلحان در قبال زمینه استعماری است که اقدامات و مواضع غربی که به رواداری فرا می‌خواندند اما در عین حال برای دخالت و گسترش دادن نفوذ خود تلاش می‌کردند، از آن صادر می‌شد. دلیل دیگر این امر نیز چنگ زدن به فرهنگ سنتی آگاه به معیارهای برتری الهی شناسی «اسلامی» است که به «دیگری» به منزله یک درجه از درجات انحراف از حقیقت می‌نگرد.

۴. افشای دلایل کوتاهی‌ای که دامن اندیشه عربی معاصر را گرفت. از این بابت که این اندیشه با وجود برخورداری از انبوهی از برنامه‌ها و دیدگاه‌های جدیدی که از آن صادر شد، اما باز هم نتوانست یک پرداخت انتقادی به مفهوم رواداری را تعمیم داده و آن را به عنصری اثرگذار در فرهنگ زمان و ایجاد کننده عناصر ورود مثبت به درجات ارزش‌هایی تبدیل سازد که به انسان ایمان دارد و مرزهای دینی و مذهبی و قومی را زیر پا می‌گذارد و این‌ها دلایلی است که شامل ضعف نقد خود که میراث دوره رنسانس است و ضعف جسارت در جدا سازی سازوکارهای فکریِ ایجاد کننده تعصب و طرد انگاری در فرهنگ عربی و نیز شکست سیاسی عربی در ایجاد زمینه عینی لازم برای تثبیت ارزش‌های موجود در بطن رواداری می‌شود.

۵. برجسته سازی پل‌های ارتباط بین عرصه امر فرهنگی، سیاسی و اقتصادی در تثبیت مفهوم رواداری و توجه به تعامل این مفهوم با ارکان نظریه دولت مدرن که عبارتند از: شهروندی، آزادی، عدالت و دموکراسی.

۶. مطالعه عنصری که بین بهره‌برداری از مفهوم رواداری در بعد انسانی آنکه بر به رسمیت شناختن اختلاف و مدیریت دموکراتیک آن مبتنی است و کاربرد این مفهوم در بعد جهانی شده آنکه بر تلاش «نظام نوین جهانی» برای از بین بردن هویت‌هایی تکیه دارد، جدایی ایجاد می‌کند که خود دلیلی برای اختلاف و برخورد بودند.

این پروژه در بردارنده شش محور بزرگ است که بین پرداخت مفهوم به اصطلاحات، بررسی عمیق همراه با تأمل به مسائل، بررسی تارخی ظواهر و مواضع و وضعیت آنها و با این محورها، به بستری مناسب گردآوری دیدگاه‌های مختلف، تخصص‌های شناختی مشترک و رویکردهای روشمند متعدد تبدیل شده است و رویکردهای متنی (textuelles) (شامل رویکردهای فلسفی، نشانه شناختی، ساختاری، ساختارشکنانه، معرفت شناسانه و …) و ابزارهای متنی (périphériques au texte) مربوط به محصول این ابزار و شرایط تولید آن (رویکردهای تاریخی، انسان شناسانه، روانی و…) را در خود جای داده است.

در این قسمت به شرح محورهای شش‌گانه می‌پردازیم:

محور نخست: در مفهوم رواداری، و شامل موارد زیر است: «مفهوم رواداری: دشواری تعریف و تحولات واقعی آن»، دکتر منیر الشکو / «مفهوم رواداری در علوم اجتماعی: تلاش برای تثبیت آن»، د. ابراهیم الحیانی / «مفهوم رواداری از نگاه دینی» د. زهره الثابت.

محور دوم: تعدد و رواداری در متن قرآن، شامل آثار زیر است: «کثرت‌گرایی دینی از نگاه قرآن: خوانشی بنیانی»، تألیف عدنان المقرانی و دکتر عامر الحافی / «رواداری در قرآن کریم» تألیف دکتر شیخ التجانی أحمدی / «رواداری منسوخ و شمشیر ناسخ»، تألیف خانم دکتر زهیه جویرو.

محور سوم: فرهنگ عربی و رد اختلاف، شامل: «تنوع زبانی در فرهنگ عربی بین تعصب و رواداری»، تألیف خانم دکتر بسمه الشکیلی / «در تجزیه سازوکارهای تعصب دینی»، اثر دکتر ناجیه الوریمی / «ارتودکس سنی و محاصره متفاوت: مطالعه موردی محاصره تصوف»، تألیف دکتر نادر الحمامی / «روانشناسی طرد انگاری دینی: پژوهشی در ریشه‌های نارواداری»، اثر یوسف هریمه / «رواداری و نوع اجتماعی در نهاد ازدواج در جوامع عربی اسلامی» تألیف دکتر هاجر خنیفر.

محور چهارم: بهره رواداری در فرهنگ عربی اسلامی شامل: «ادبیات و ساخت متضادها یا در احتمال غیرمحتمل» تألیف دکتر العادل خضر / «فلسفه عربی اسلامی و شناخت ذات؛ درگاهی برای رواداری با دیگران» اثر دکتر محمد بنحمانی / «نظریه ابن رشد در تأویل به عنوان فلسفه رواداری»، تألیف دکتر اشرف حسن منصور / «نشانه‌های رواداری درمیراث صوفی»، اثر دکتر محمد بن الطیب / «مفهوم رواداری در گفتمان مذهبی بین اختیار و اضطرار: مطالعه‌ای در تحول معانی»، اثر دکتر صلاح الدین العامری / «بهره رواداری در سیاست فرهنگی حکومت عربی اسلامی»، اثر دکتر محمد حسن بدرالدین.

محور پنجم: مفهوم رواداری در فرهنگ عربی جدید و معاصر که شامل موارد زیر می‌شود: «رواداری در گفتمان اصلاح دینی: خوانشی در تأثیر مدرنیسم در اندیشه جدید عربی"»، تألیف دکتر احمد محمد سالم / «چرا فرهیختگان عرب مسیحی الاصل، در بروز رواداری و دعوت به آن، جسورتر و به‌روزتر هستند؟»، اثر دکتر محمد الاشهب / «دستگاه دین و خشونت نمادین: دیگری در گفتمان فقیه معاصر»، نوشته دکتر محمد سویلمی / «از بین رفتن تمرکز عقیده در گفتمان اسلامی و اولویت برتری میان انسان‌ها با کردار صالح»، تألیف دکتر احمد زهاء الدین عبیدات / «تجدید گفتمان اسلامی معاصر: نقد تندروی و تعصب با رواداری دینی»، به قلم دکتر حسام کصّای.

محور ششم: تجدد سیاسی و فرهنگی و اصل رواداری، شامل: «مدرنیسم، آزادی و رواداری» اثر دکتر جلال الدین سعید / «هنر و مقدس: درباره شروط امکان رواداری زیبایی شناختی»، نوشته دکتر ام الزین بن شیخه المسکینی / «تربیت شهروندی و ساختن فرهنگ رواداری»، اثر دکتر محمد بالراشد / «رواداری در زمان جهانی شدن چه معنایی دارد؟» به قلم دکتر خمسی الدریدی.

علاوه بر این پژوهش‌ها، این کتاب در بردارنده ترجمه دو مرجع مهم خارجی در موضوع رواداری است که عبارتند از: «رواداری: فضیلت محال»، اثر برنارد ویلیامز، ترجمه دکتر سعید منتاق و «رواداری، نارواداری، غیر قابل رواداری» اثر پاول ریکور، ترجمه دکتر عبدالحی ازرقان. علاوه بر این، مقدمه یک کتاب مهم در این حوزه یعنی «تبارشناسی رواداری» (Genèse de la tolérance, de Platon à Benjamin Constant) نیز در این کتاب منعکس شده است که توسط خانم دکتر فوزیه ضیف الله انجام شده است.

اما بعد

این یک تألیف گروهی و در بردارنده تخصص‌های مختلف است - و همان چیزی است که مؤسسه «مؤمنان بدون مرز» برای انتشار آن تلاش داشت. در این اثر، پژوهش‌هایی گنجانده شده است که منعکس کننده زوایای متعددی از نگاه به مفهوم رواداری است و به دایرة المعارفی تبدیل شده است که موضوع آن همیشه مورد نیاز است. البته این اثر، ادعای جامع بودن را ندارد و بدان وعده نمی‌دهد. بلکه اوج خواسته همکاران این اثر، این است که گامی جدی در راه یک شناخت انتقادی بدون مرز باشد.