کتابشناسی توصیفی جریان کربلا: از مقتل الحسین تا أنساب الأشراف

خبرگزاری مهر

به گزارش خبرنگار مهر، محمدجواد گودینی، استاد حوزه و دانشگاه، پژوهشگر تاریخ اسلام و نویسنده کتاب‌هایی چون «صعود و سقوط ادبیات سیاسی در عصر بنی‌امیه»، «تاملی بر زندگانی ابوالاسود دوئلی و شرح گزیده‌ی اشعارش»، «بررسی تحلیلی صلح امام حسن (ع) و آغاز خلافت اموی»، «درآمدی بر زندگانی و سروده‌های صاحب بن عباد»، «چهل حدیث در ستایش حسن خلق»، «تحولات سیاسی عصر امامت حضرت سجاد (ع)»، «تحولات سیاسی عصر امامت حضرت سجاد (ع)»، «چهل حدیث در فضیلت قرآن کریم»، «خورشید هفتم؛ نگاهی به زندگانی امام موسی بن جعفر (ع)»، «گفتاری در سیاست و قدرت عصر عباسی اول» و… در تازه‌ترین مطلب ارسالی خود به مهر درباره مهم‌ترین منابع تاریخی که به روایت رخداد جانسوز کربلا پرداخته‌اند، نوشته است. این گزارش را در ادامه بخوانید:

تردیدی نیست حادثه تاریخ ساز کربلا و قیام حسینی (ع) از رویدادهای بسیار مهم و تاثیرگذاری است که در جهان بشریت روی داده و دامنه تاثیرگذاری آن از جهات گوناگون، محدود به زمانی ویژه و یا جغرافیای خاصی نمی‌شود و از اهمیت شگرفی در تحلیل تاریخ برخوردار است. از این رو شناخت منابع تاریخی که از دیرباز تاکنون به این رویداد راهبردی پرداخته‌اند و ابعاد این حادثه عمیق در تاریخ سیاسی اسلام را مورد کنکاش قرار داده‌اند، از اهمیتی مضاعف برخوردار می‌شود.

در این نوشتار به شرح مختصر تعدادی از مهمترین منابع تاریخی که به شرح و تحلیل این رویداد تاریخی پرداخته‌اند، اشاره شده و گوشه‌ای از آن برای خوانندگان محترم روشن می‌شود.

مقتل الحسین (ع) نوشته ابومخنف لوط بن یحیی أزدی غامدی (متوفی سال ۱۵۷ ق)، از قدیمی‌ترین آثاری است که به این جریان مهم تاریخی پرداخته و ابومخنف را می‌توان قدیمی‌ترین مورخی توصیف کرد که درباره این رویداد بی مانند کتاب نگاشته است. وی عراقی و به تشیع گرایش داشته و گزارش‌های تاریخی وی از لحاظ زمانی به رویداد کربلا بسیار نزدیک بوده و از این رو اهمیتی مضاعف می‌یابد. (۱) اصل این اثر از میان رفته و روایات طبری (محمد بن جریر طبری مورخ و مفسر برجسته اهل سنت) و ابن أعثم کوفی از وی به زمان ما رسیده است.

تاریخ یعقوبی نوشته مورخ نامدار جهان اسلام احمد بن ابی یعقوب بن جعفر (یعقوبی) که به سال ۲۴۲ هجری (عصر عباسی) دیده از جهان فروبست. وی در جلد دوم این اثر، نهضت سالار شهیدان (ع) را از زمان وفات معاویه بن أبی سفیان و جانشینی فرزندش یزید تا حوادث دیگری که به قیام امام (ع) علیه دستگاه اموی منجر می‌شود، به خوبی شرح داده و بخشی از خطبه‌های امام (ع) در منزلگاه‌های گوناگون را روایت کرده و سرانجام به رویداد تلخ شهادت مظلومانه امام (ع) در سرزمین کربلا می‌پردازد. وی در ادامه، نامه نکوهش آمیز عبدالله بن عباس (۲) به خلیفه ستمکار اموی یزید بن معاویه را پس از شهادت امام حسین (ع) نقل کرده و پس از آن، جریان قیام مردم مدینه در مخالفت با دستگاه جبار یزید را که به حادثه حرّة شهره یافته، روایت می‌کند. (۳)

أنساب الأشراف نوشته احمد بن یحیی بَلاذُری (متوفی سال ۲۷۹ ق) نام اثر برجسته دیگری است که به شرح و تحلیل حادثه کربلا اختصاص دارد. بلاذری ادیب، مورخ و نسب شناس بزرگ عصر عباسی (از روزگار خلافت مامون تا مستعین عباسی) بوده و اثر معروفش که أنساب الأشراف نام دارد، از زاویه نسب شناسی عرب، به حوادث تاریخی نگریسته و آن را بازگو کرده است. وی در بخشی از این اثر خود با نام «علی و بنوه» به شرح حال علویان و نقش بزرگان و ناموران از اولاد امام علی (ع) در تاریخ اسلام می‌پردازد و از جمله درباره قیام کربلا مطالب فراوانی آورده است. این کتاب نیز از منابع اصلی و قدیمی است که به زمان ما رسیده و حاوی نکات ارزنده‌ای درباره قیام مهم و تمدن سازی است که امام حسین بن علی (ع) در رویارویی با ستمگران اموی به راه انداخت و در این مسیر به شهادت رسید.

الأخبار الطوال نوشته ابوحنیفه أحمد بن داود دینوری (متوفی سال ۲۸۲ ق)، اثری مهم و معروف است که نویسنده آن، رویدادهای پس از مرگ معاویه، جریان بیعت کوفیان با امام حسین (ع)، اعزام مسلم بن عقیل به عنوان سفیر و نماینده امام (ع) به سرزمین عراق، انتخاب عبیدالله بن زیاد به عنوان حاکم کوفه از سوی یزید پس از دریافت اخبار کوفه، سختگیری و خدعه ابن زیاد و در ادامه، دستگیری و شهادت هانئ بن عروه و مسلم بن عقیل، خروج امام (ع) به سمت کوفه و شهادت آن حضرت (ع) در کربلا و… را شرح داده و آن را روایت کرده است. دینوری در بخشی با عنوان «نهایة الحسین» به این رویداد تلخ تاریخی اشارت جسته و آن را نقل کرده است. (۴)

تاریخ الرسل و الملوک (تاریخ طبری)، نام اثر تاریخی پرحجم و مشهور دانشمند و مورخ نامدار جهان اسلام محمد بن جریر طبری (متوفی سال ۳۱۰ قمری در بغداد) است که می‌توان آن را یکی از بزرگترین کتب تاریخی تدوین شده در جهان اسلام توصیف کرد. این اثر اگر چه صحیح‌ترین روایات را نقل نکرده و ضعف‌ها و نقدهای بسیاری بر آن وارد است، اما اثری جامع بوده و همواره مورد توجه پژوهشگران بوده است. وی در این اثر به جریان تاریخی قیام حسینی (ع) به تفصیل پرداخته و از نویسندگان پیش از خود همانند ابومخنف و هشام کلبی نقل می‌کند.

الفتوح نوشته احمد بن أعثم کوفی (متوفی سال ۳۱۴ ق) نیز کتابی برجسته و اثرگذار درباره رویدادهای تاریخی از جمله حادثه قیام حسینی (ع) است. نویسنده این اثر، از مورخان نامدار سده سوم و چهارم هجری محسوب می‌شود.

مقتل الحسین (ع) نوشته محدث و مورخ برجسته ابوالمؤید موفق بن أحمد مکی خوارزمی (متوفی سال ۵۶۸ ق) است که از مقاتل مشهور و معتبر در این خصوص بوده و جریان قیام امام حسین (ع) تا شهادت امام (ع) و اسارت اهل بیتش را به خوبی بازگو نموده است. وی درباره فضائل اهل بیت نیز آثار قلمی داشته که به زمان ما رسیده و معروف‌ترین اثر وی در این باره، کتاب المناقب است. (۵)

العبر و دیوان المبتدأ و الخبر فی تاریخ العرب و العجب و البربر و من عاصرهم من ذوی السلطان الأکبر، نام اثر جاودانی است که دانشمند، جامعه شناس و مورخ بزرگ جهان اسلام عبدالرحمن بن خلدون (متوفی سال ۸۰۸ ق) آن را به نگارش درآورده است. (۶) این اثر برجسته، مقدمه عمیق و علمی دارد و در این مقدمه طولانی، نگارنده درباره اهمیت عمران و آبادانی در ساخت تمدن‌های بشری، شناخت جوامع انسانی و تاریخ مختصر علوم و نقش اقوام گوناگون در تدوین و پیشرفت علوم و … نکات ارزنده و عالمانه ای را ایراد می‌کند که مورد توجه و استفاده مورخان، تمدن شناسان و جامعه شناسان واقع شده است.

ابن خلدون از جمله به حادثه کربلا اشاره جسته و در این باره نکاتی را آورده است. او در تحلیلی ناصواب و شگفت انگیز، اقدام معاویه بن أبی سفیان در انتخاب فرزندش یزید را توجیه و آن را بر اساس مصلحت اندیشی توصیف کرده است! به هر روی اندیشه‌های ابن خلدون (باوجود جایگاه والایش در تدوین تاریخ و فلسفه تاریخ) درباره ی قیام حسینی (ع) با نقدهای جدی مواجه بوده و از جاده صواب و انصاف منحرف شده است.

تاریخ الخلفاء نوشته دانشمند پرکار و نامدار جهان اسلام جلال الدین عبدالرحمن سیوطی (متوفی سال ۹۱۱ ق) است. وی در این اثر برجسته که به شرح زندگانی خلفا (عصر خلافت راشدین، اموی و عباسی در بغداد و قاهره) می‌پردازد، با نگاهی تحلیلی به جریان قیام حسینی (ع) پرداخته و آن را بازگو کرده و ستمگری یزیدیان را شرح گفته است. وی هنگامی که رویداد شهادت امام حسین (ع) را نقل کرده، چنین گفته است: «او [امام حسین «ع»] کشته شد و سرش را بر طشتی نهادند تا در برابر ابن زیاد قرار دادند. خداوند قاتلش، ابن زیاد و یزید را لعنت کند. قتل او [امام «ع»] در کربلا واقع شد و داستان طولانی است که قلب یادآوری آن را تحمل نتواند [و وجدان آدمی را به درد می‌آورد.]». (۷)

لهوف (یا الملهوف علی قتلی الطفوف)، نام اثری است که دانشمند بزرگ جهان تشیع مرحوم سید بن طاووس (متوفی سال ۶۶۵ ق) آن را به رشته تحریر درآورده و از آثار مهم و مشهور در این باره به شمار می‌رود.

روضة الشهداء ملاحسین کاشفی نیز از آثاری است که در سده دهم قمری در شهر هرات به نگارش درآمده است. این اثر به زبان فارسی تدوین شده و در میان فارس زبانان شهره بوده و عنوان روضه خوانی نیز از عنوان این کتاب گرفته شده است.

نهضت سالار شهیدان (ع) از چنان عظمتی برخوردار است که در طول تاریخ همواره مورد توجه پژوهشگران و بویژه تاریخ نگاران بوده و فراوان بودند کسانی که درباره ی این حادثه ی تاریخی قلم فرسایی کرده و حماسه این قیام شکوهمند را به تصویر کشیده‌اند.

این رویداد برجسته، جهان اسلام را از خواب غفلت بیدار و بیدادگری خاندان اموی را برای مردم آشکار ساخت. مردم نیز به پا خواسته و در برابر امویان قیام‌های گوناگونی را طراحی و مدیریت کردند. اگر قیام و جانفشانی امام حسین (ع) و استقامت امام (ع) در برابر خاندان اموی نبود، بدون تردید تاریخ به شکل دیگری رقم می‌خورد و وضعیت به نفع امویان پیش می‌رفت. اما نبرد نابرابر امام حسین (ع) با مزدوران اموی، فرصت تداوم حکومت امویان را از آنان گرفت و چهره حقیقی آنان را برای همگان آشکار ساخت.

این قیام آسمانی همچنین از تحریف دین اسلام توسط یزید بن معاویه (که در آن زمان بر مسند خلافت تکیه زده بود و کردارهای ناپسند و رفتارهای نادرست وی به نام اسلام و پیامبر (ص) ثبت می‌شد) جلوگیری کرد. اگر (به فرض محال) سالار شهیدان (ع) دستِ دوستی به سمت یزید دراز می‌کرد و با بیعتش مهر تایید بر خلافت وی می‌زد، حقیقتاً دین اسلام با بحرانی جدی مواجه و از درون تهی می‌شد و همه اقدامات و رفتارهای ناصواب یزید به نام دین باقی می‌ماند و با گذر زمان، اسلام دچار استحاله و تحریف می‌شد و امروز نیز اسلامی واژگون شده و مُحرّف به دست ما می‌رسید و اسلام حقیقی، دفن شده و در صفحات تاریخ باقی می‌ماند. از این رو، می‌توان گفت، مهمترین دستاورد قیام امام حسین بن علی (ع)، حفظ و حراست از دین اسلام در برابر توطئه‌ها و تبلیغات ناروای بنی امیه و جلوگیری از به انحرف کشیده شدن اسلام توسط خاندان اموی محسوب می‌شود. (۸)

پی‌نوشت‌ها

۱. تاملی بر نهضت عاشورا، ص ۲۴

۲. ابن عباس در گفت‌وگوهایی که با امام حسین (ع) داشت، به سالار شهیدان (ع) توصیه کرد در حجاز بماند و به سمت کوفه نرفته و به کوفیان اعتماد نکند؛ وی از خیانت مردم عراق هشدار داد و وعده کرد اگر مردم با امام (ع) اجتماع کنند، او نیز به امام (ع) دست بیعت خواهد داد. اما حضرت (ع) که می‌خواست با این قیام ماهیت حقیقی امویان را بر همگان آشکار کند و جلوی بدعت آنان در دین را گرفته و حقیقت اسلام را آشکار سازد، به توصیه وی توجهی نفرمود و شاید ابن عباس پس از شهادت امام (ع) به عمق جنایت پیشگی امویان پی برده و از این رو، نامه‌ای توبیخ آمیز و سراسر شِکوه و سرزنش برای خلیفه اموی یزید بن معاویه نگاشته و برایش فرستاده است. (ر.ک: الفقهاء و الخلافة فی العصر الأموی، ص ۱۵)

۳. تاریخ الیعقوبی، ج۲ ص ۲۵۱- ۲۴۶

۴. الأخبار الطوال، ص ۲۵۳- ۲۴۵

۵. تاملی بر نهضت عاشورا، ص ۳۸

۶. منابع تاریخ اسلام، ص ۳۰۱

۷. تاریخ الخلفاء، ص ۲۰۷

۸. تاملی بر زندگانی و سیره‌ی امام حسین (ع)، ص ۵۷- ۷۱

فهرست منابع

۱- جعفریان، رسول، تاملی بر نهضت عاشورا، نشر علم ۱۳۹۹

۲- جعفریان، رسول، منابع تاریخ اسلام، نشر علم ۱۳۹۳

۳- دینوری، ابوحنیفه أحمد بن داود، الأخبار الطوال، مکتبة الحیدریة

۴- سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن، تاریخ الخلفاء، منشورات الشریف الرضی ۱۳۸۲

۵- عطوان، حسین، الفقهاء و الخلافة فی العصر الأموی، بیروت، دار الجیل ۱۹۹۱