شالوده‌شکنی بنی امیه در تمدن پیامبر/سویه‌های اموی در انقلاب

به گزارش خبرگزاری مهر،، فصل جدید برنامه تلویزیونی سوره از شب گذشته (دوشنبه ۱۸ مرداد ماه) با عنوان فصل بنی‌امیه ویژه ایام محرم آغاز شد.در اولین قسمت از این ویژه ‌برنامه، زهرا روح‌اللهی امیری، پژوهشگر تاریخ اسلام و هیئت‌علمی دانشگاه باقرالعلوم (ع) میهمان برنامه بود.

وی در ابتدای برنامه در خصوص اهمیت و جایگاه بنی‌امیه در تاریخ اسلام گفت: این سؤال را به گونه دیگری هم می‌توان طرح کرد و آن هم اینکه منطق گزینش مورخان در تاریخ چیست و مورخان از چه جهاتی به موضوعات مهم توجه می‌کنند؟ زاویه بحث مورخان معمولاً بر بحث فایده انگاری در تاریخ متمرکز است. چون دانشمندان برای هرعلمی فایده‌ای را در نظر می‌گیرند، مورخان هم این‌گونه‌اند. در فلسفه تاریخ بحث سودمندی و فایده مندی، گاه در حوزه مباحث شخصی هم مطرح می‌شود به عنوان مثال ایجاد سرگرمی برای تاریخ در حوزه مسائل شخصی مطرح است اما این حوزه می‌تواند گسترش پیدا کند و حوزه‌های دیگری مثل عبرت‌آموزی و ایجاد معرفت برای افق‌های ناگشوده و کنکاش در زوایای پنهان تاریخ هم در برمی‌گیرد.

روح‌اللهی امیری در ادامه با اشاره به بحثی که مطرح کرد در خصوص اهمیت بنی‌امیه توضیح داد: بنی‌امیه از باب معرفت افزایی باید مورد بحث‌وبررسی قرار بگیرد. بنی‌امیه، «دیگری» بسیار مهم برای پیامبر است. اینکه بنی‌امیه چگونه اسلام را پذیرفتند و بعد چگونه در مقابل پیامبر قرار گرفتند، نوع پذیرششان در مورد اسلام چگونه بوده است و نوع نگاهشان چه نقشی را در آینده پس از پیامبر ایفا کرد همگی موضوعات مهمی است که لازم است مورد تبیین قرار گیرد.

دیانی سپس این سؤال را مطرح کرد که آیا مورخان به موضوعاتی که اشاره کردید مثل رفتار بنی‌امیه و تغییر عقایدشان که در کربلا به اوج رسید پرداختند یا این موضوع فقط برای شیعیان با اهمیت است؟

استاد دانشگاه باقرالعلوم (ع) در پاسخ به این سؤال تصریح کرد: اتفاقاً این مسئله در میان اهل سنت و مورخان اهل سنت مورد توجه قرار گرفته است. در کتاب «التزاع و التخاصم» نویسنده کتاب که یک سنی و حنفی بوده سؤالی مطرح کرده مبنی براینکه چگونه مردمی که جنایت‌های بنی‌امیه را از نزدیک دیده بودند، بنی‌امیه را به‌جای پیامبر بنشانند؟ در واقع سؤال او در خصوص دگردیسی جامعه است و اینکه جامعه چگونه متحول شده است؟

وی افزود: بنی‌امیه موردی است که نامش در یک بستر طولانی تاریخ اسلام مطرح است و همین که یک موضوع در یک گستره طولانی تاریخی مطرح باشد برای یک پژوهشگر و مورخ امر مهمی به شمار می‌آید چون بخشی از حقایق ناگشوده برای ما با شناخت این گستره آشکار می‌شود.

این پژوهشگر تاریخ اسلام ادامه داد: بنی‌امیه به جهت ماهیت قبیله‌ای و اعتقادات جاهلی داشتند سرفصل مهمی برای حکمرانی جامعه اسلامی هستند. یعنی از دوران بنی‌امیه ما تغییر در خلافت اسلامی به سمت ملوکیت را شاهد هستیم. اینکه این حکومت نتیجه بسیاری از عقب‌ماندگی‌ها در اسلام است باعث می‌شود که مطالعه و بررسی این قبیله برای ما مهم شود. علاوه براین، بنی‌امیه شاید سرآغاز یک تغییر نباشند ولی سرفصل مهمی برای تغییرات به شمار می‌آیند.

روح‌اللهی امیری در پاسخ به این سؤال که آیا بنی‌امیه فقط برای جهان شیعه اهمیت دارد گفت: خیر، موضوع بنی‌امیه برای همه مورخان اهمیت داشته است و اکثر مورخان هم مورخان شیعه و هم مورخان اهل سنت سلوک معاویه در حکمرانی را یک تغییر از خلافت اسلامی به ملوکیت مطرح می‌کنند و آن را انحراف می‌دانند. شیوه حکمرانی در دوران بنی‌امیه با شیوه حکمرانی دوران پیامبر بسیار متفاوت بوده چون با فریب، رشوه، جعل و... همراه بوده است.

دیانی پس از صحبت‌های مهمان برنامه توضیح داد: پس از انتخاب عنوان «فصل بنی‌امیه» برای فصل جدید سوره برخی‌ها این پرسش را مطرح کردند که قرار است فقط به جنبه تاریخی این موضوع پرداخته شود یا به امروز ما هم نظر دارد؟ پاسخ این است که حتماً این موضوعات به امروز ما هم نظر دارد. به اعتقاد تیم تحریریه سوره، انقلاب ایران یک جامعه نبوی و علوی است و دغدغه این را داریم که مبادا سویه‌های اموی در این نظام شکل بگیرد و رشد کند. همان‌طور که امام (ره) هم مسئولان را از بازگشت به سیره طاغوتی و اموی برحذر می‌دارند. رهبر انقلاب اسلامی هم چنین اعتقادی دارند.

وی سپس این سؤال را مطرح کرد که بنی‌امیه یک حکومت است، یک قبیله است یا یک تمدن؟

روح‌اللهی امیری پاسخ داد: بنی‌امیه یک قبیله است، قبیله‌ای که در یک نقطه از تاریخ حرکت خودش را شروع می‌کند اما این نقطه سرآغاز یک حرکت مستمر در تاریخ است و در طول راه تغییر ماهیت هم می‌دهد برای رسیدن به یک حکومت. برخی از ویژگی‌های بنی‌امیه، ویژگی‌های قبیله ای است اما برخی از محققان برای بنی‌امیه واژه حکومت را در نظر می گیرند. در این مورد ما باید توجه داشته باشیم که بنی‌امیه چگونه حکومت کردند و آیا مولفه های طراز یک حکومت را داشته است یا خیر؟ اولین نکته پهنه سرزمینی است. پهنه سرزمینی و گستره جغرافیانی بنی‌امیه ، پهنه بسیار وسیعی است اما بنی‌امیه در دورانی که به شکل قبیله‌ای زندگی میکردند محدوده سرزمینی و نفوذ قدرتشان بسیار محدود بود و منابع مادی محدودی هم در اختیار داشتند اما وقتی به حکومت می رسند، وارث فتوحات قبلی می‌شود و پهنه سرزمینی شان گسترش می یابد و از این زمان به بعد بنی‌امیه وارث سرزمین گسترده محسوب می‌شود و از مولفه های قبیله فاصله می گیرد. اما یکی از مولفه های مهم حکومت و دولت شیوه حکمرانی است. آیا بنی‌امیه توانست انسجام سیاسی را ایجاد کند؟ هرچه سرزمین و قلمرو یک حکومت گسترده شود، توان اقناع و رضایت مردم هم باید بیشتر شود اما نوع حکومت بنی‌امیه به گونه ای بود که توان لازم برای ایجاد اقناع و رضایت مردم را نداشتند چون تجربه سیاسی حکمرانی را نداشتند و ذات حکمرانی قبیله ای، ذات برتری جویانه دارد. هرحاکمیتی معارضان جدی دارد، مهمترین معارضان بنی‌امیه، خوارج، شیعیان و علویان هستند. بنی‌امیه نتوانست معارضان خودش را مدیریت کند و شیوه برخوردش با آنها همواره خشونت بوده است بنابراین بنی‌امیه راه حل سیاسی برای تعارضات و حل آنها نداشته است و صرفا با زندانی کردن، تبعید و سرکوب با معارضان برخورد می کردند.

وی در ادامه سخنانش را با این سؤال ادامه داد که آیا بنی‌امیه واجد شرایط تمدنی بودند یا خیر؟ افزود: بنی‌امیه بنیان‌گذاران رسوم اداری و دیوانسالاری جدید هستند. بنابراین بنی‌امیه به سمت دیوانسالاری حرکت کرد، ضمن اینکه حرکت های علمی هم در این عصر اتفاق افتاد مثلا اینکه بسیاری از آثار پزشکی، نجوم و .. به زبان عربی ترجمه شد و علومی مثل علم فقه مورد توجه قرار گرفت و ما علمای بزرگ فقهی در این دوره داریم. به عقیده یکی از مورخین، بنی‌امیه و بخصوص معاویه توانست یک نوع سیستم جدید برای حل تعارضات ایجاد کند. سهیل طقوش، یکی از مورخان تاریخ اسلام معاویه را حل و فصل کننده بسیاری از این منازعات می داند.

این پژوهشگر تاریخ اسلام اضافه کرد: مسئله‌ای که برای مورخانی چون سهیل طقوش اهمیت دارد، بحث عربی بودن است. بسیاری از افرادی که معاویه را زیرک، فهیم و مدبر می دانند براساس حس ناسیونالیزم عربی رفتار می کنند و بسیاری از توصیفاتشان از معاویه به این موضوع برمیگردد که او را موسس دولت عربی می دانند. به گفته طقوش، بنی‌امیه توانسته موازنه‌ای را بین دنیا و آخرت امت اسلامی ایجاد کند و این را به فال نیک می‌گیرد و اینکه بازشدن جهان بنی‌امیه به سمت غرب و شرق باعث می‌شود که علوم وتجربه های تمدنی دیگران وارد سرزمین های اسلامی می‌شود. علی رغم همه این مولفه ها که بنی‌امیه را حاکمیت کرده است، اینکه بنی‌امیه در دوران حکومتش هیچگاه از سابقه قومیت گرایی‌اش فاصله نگرفت و نژادپرستی و توجه به نژاد عرب را سرلوحه کار خودشان قرار دادند.

روح‌اللهی امیری ادامه داد: در این میان اما مورخان چون اوکشات و رابینسون معتقدند که سده اول و دوم فاقد یک تاریخ‌نگاری منسجم است و مورخان در این دوره براساس منفعت و آنچه که سود حاکمیت‌های زمان بوده است تاریخ را روایت کردند. بنابراین اولین وقایع تاریخی که ارزش سندی تاریخی دارد به دوران پس از رحلت پیامبر، مربوط می‌شود چون قرار است این زندگی به عنوان یک سبک و الگو مورد استفاده قرار بگیرد. به عنوان مثال عروه بن زبیر برادر عبدالله زبیر، یکی از افرادی است که تاریخ و سیره پیامبر را ثبت کرده است. روش تاریخ نگاری در سده اول، روش تجمیع روایت ها مبتنی بر روایت بوده اما اهتمامی به توثیق روایان وجود نداشته است اما وقتی به دوران پیامبر می رسیم اینطور نبوده است و توثیق راویان بسیار مهم می‌شود. بنابراین این شیوه تاریخ نگاری از بعد از رحلت پیامبر به همه محتواهای تاریخی به جای مانده از قبل منتقل می‌شود و ثبت سلسله راویان و توثیق آنها مورد توجه قرار می گیرد.

وی در پایان گفت: بسیاری از داده‌های زندگانی اهل بیت مغفول مانده و مورد توجه قرار نگرفته است. مثلا درباره دوران زندگی امام حسین (ع) در مدینه، زندگی امام حسن (ع) کمترین داده ها را داریم که اینها همگی ناشی از طرح کلی مورخان است که می خواهند تاریخ را به گونه ای روایت کنند که به ضرر جامعه اسلامی نباشد.

ویژه‌برنامه سوره محرم امسال با عنوان «فصل بنی‌امیه» با تهیه‌کنندگی مرتضی روحانی و سردبیری و اجرای مسعود دیانی هرشب ساعت ۲۲:۳۰ از شبکه چهار سیما پخش می‌شود.