بنی‌امیه تمدن سوز بود نه تمدن‌ساز/ فقر منبع برای شناخت امویان

به گزارش خبرگزاری مهر، چهارمین قسمت از فصل جدید برنامه سوره که «فصل بنی‌امیه» نام دارد با حضور سعید طاووسی مسرور عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی و تاریخ‌پژوه از شبکه چهار سیما پخش شد. موضوع این برنامه «جامعه اموی» بود.

دیانی بحث و گفتگو با طاووسی مسرور را با این سوال آغاز کرد که اهمیت و ضرورت شناخت جامعه اموی چیست. طاووسی مسرور گفت: اصل پرداختن به بنی‌امیه که در این فصل از سوره پرداختید ایده پسندیده‌ای است و بحث جامعه اموی هم به طور ویژه اهمیت دارد چون ما معمولاً در فضای تاریخ سنتی و تاریخ سیاسی باقی ماندیم و کمتر به تاریخ اجتماعی پرداختیم.

وی افزود: پرداختن به موضوع بنی‌امیه خیلی اهمیت دارد چون تا وقتی که آنها شناخته نشوند، سیره اهل بیت هم فهمیده نمی‌شود. امام باقر (ع) نهضت علمی که انجام داده ابعاد مختلفی داشته است؛ یکسری ابعادش ایجابی بوده ولی بخش مهم دیگری از فعالیت‌های امام باقر (ع) به ابعادی برمی‌گردد که بنی‌امیه ورود به آن حوزه‌ها را ممنوع کرده بود ولی امام باقر (ع) به آنها ورود کرد. مثل مقوله شرک که بنی‌امیه اجازه نمی‌داد راجع به شرک بحث و گفتگو صورت بگیرد یا مثلاً صحبت درباره امامت و ولایت ممنوع بود که امام سجاد (ع) و امام باقر (ع) وارد این عرصه شدند و مطالبی را مطرح کردند. یکی دیگر از کارهای امام باقر (ع) که جزو کارهای سلبی ایشان بود اینکه بررسی کردند از بعد از رحلت پیامبر چه بدعت‌ها و انحراف‌هایی اضافه شد. به طور کلی ما آن‌قدری که درباره سیره اهل بیت و تاریخ صدر اسلام کار کردیم در حوزه شناخت بنی‌امیه و حتی بنی‌عباس کار نکردیم و خیلی هم فقر منبع داریم.

دیانی پیروی این بحث گفت: در همین راستا ما برای تحقیق و پژوهش این برنامه متوجه شدیم که در حوزه شناخت بنی‌امیه به شدت فقر منبع به خصوص در زبان فارسی داریم.

طاووسی مسرور پاسخ داد: حتی به زبان عربی هم در این حوزه کمبود منابع داریم. علاوه بر اینکه ما درباره شناخت بنی‌امیه اسیر کلیشه‌ها شدیم و یک تصویر قالب از یزید و معاویه داریم و به هر بحث دیگری که خلاف این تصاویر باشد نمی‌پردازیم.

این استاد دانشگاه علامه طباطبائی در ادامه برنامه در خصوص جامعه اموی گفت: در منطقه شام، اسلام با بنی‌امیه شناخته شد.؛ علتش هم این بود که شام توسط این قبیله فتح شد و فرمانداران شام هم در زمان خلیفه دوم یزید و معاویه بودند. در زمان رحلت پیامبر بزرگان اموی در مدینه حضور داشتند همزمان با سقیفه، جلسه‌ای برگزار می‌شود که بنی‌امیه تصمیم می‌گیرند از نتیجه سقیفه حمایت کنند و در دستگاه قدرت نفوذ تدریجی داشته باشند چون می‌دانستند که دور، دور آنها نیست. لذا بنی‌امیه در دولت خلیفه دوم وارد مسئولیت‌های کلیدی و مهم می‌شوند از جمله فرماندهی سپاه شام و فرمانداری شام. خلیفه دوم شخصاً زندگی ساده‌ای داشته و با اشرافیت برخورد می‌کرده است ولی چنین برخوردی با معاویه ندارد و توجیه او را می‌پذیرد که معاویه برای حفظ شوکت اسلام کاخ ساخته است. در واقع خلیفه دوم نوعی تساهل و تسامح نسبت به بنی‌امیه داشته است لذا مردم شام، اسلام را از این خاندان گرفتند و نسبتی با اسلامی که توسط امیرالمومنین (ع) عرضه شده است ندارند و نوعی از اسلام سطحی با تاکید بر ظواهر شرع را پذیرفتند و اینکه محوری‌ترین جایگاه را شخص حاکم دارد و باید از آن تبعیت کرد. جامعه اموی فقط شام نیست، جامعه اموی عراق هم هست اما عراق روزگار اموی به انفعال و بی تفاوتی رسیده است و فقط برایش موضوعیت دارد که بیشتر زنده بماند.

این تاریخ‌پژوه افزود: حضرت علی (ع) اهل مصلحت و مدارا بود ولی در دو مورد این کار را انجام نمی‌دادند؛ یکی عدالت اقتصادی و عدالت نژادی و همین ماجرا در جامعه چالش ایجاد می‌کرد مثل جنگ جمل و صفین. اولویت اول حکومت حضرت علی (ع) و امام حسن (ع) مبارزه با معاویه بوده است. علتش هم این بوده که معاویه، به اصول خاصی پایبند نبوده ضمن اینکه اهل حیله و مکر هم بوده است. در یک روایت داریم که نجاشی در ماه رمضان شراب خورد، وقتی او را می‌برند که ۸۰ ضربه شلاق بزنند، حضرت می‌فرمایند ۱۰۰ ضربه شلاق بزنید وقتی علت ۲۰ ضربه بیشتر را می‌پرسند می‌گوید چون حرمت ماه رمضان را نگه نداشتی و پس از این واقعه نجاشی به شام می‌رود. بنابراین امیرالمومنین درباره یکسری مسائل مسامحه می‌کند درباره یکسری مسائل خیر. در روایتی داریم که حضرت علی (ع) گفتند که چه شده که معاویه بیابان گردها را بدون دادن پول و هزینه می‌تواند همراه خود کند ولی شما به حرف من، علی بن ابی‌طالب گوش نمی‌دهید و هرچقدر از شما دعوت می‌کنم، پاسخی دریافت نمی‌کنم؟

دیانی پرسید که در بنی‌امیه چه اتفاقی افتاده بود که معاویه می‌توانست آن تفوق را داشته باشد؟

طاووسی مسرور ادامه داد: در دولت معاویه به ظلم و به ناحق پول می‌داند اما در حکومت حضرت علی (ع) بنا به عدل پول نمی‌دادند. همین ماجرا برای طرفداران حضرت سخت بود و ایشان می‌گفتند که برای شما که عدل سخت است، ظلم که بدتر است. امیرالمومنین قصد دارد تغییراتی در جامعه در راستای انجام دهد اما جامعه به پول‌های مفتی که دریافت می‌کردند خو کردند و برایشان تغییر سخت است این در حالیست که در بنی‌امیه روال مثل قبل ادامه دارد. معاویه از تبلیغات و جنگ روانی هم استفاده می‌کرد. شام تحت الحمایت بیزانس بوده، عراق هم حکومتش به دست عرب‌های حیره بوده که تابع ساسانیان بودند. پس اینکه شام باید بر عراق سیادت و آقایی کند، زمینه‌اش در جامعه وجود داشته است.

این استاد دانشگاه علامه بیان کرد: نکته دیگر اینکه دوران بنی‌امیه دوران بی سابقه جعل حدیث بود. مشهور است که خلیفه دوم، نقل، کتابت و تدوین حدیث را تا زمان عمر بن عبدالعزیز ممنوع کرد. در حالی که اینگونه نیست و این قانون فقط در زمان خلیفه دوم اجرایی می‌شد و عثمان به این قانون اهمیت نمی‌داد و در دوران بنی‌امیه که کاملاً برعکس و دوره بی ضابطه و قانون است و روایات و حدیث‌های بسیاری جعل می‌شدند.

وی اضافه کرد: یکی از اقداماتی که در دوران اموی انجام می‌شده اینکه تلاش می‌کردند پیامبر (ص) و اقدامات او را خشن نشان دهند و تا حد ممکن سطح پیامبر را پایین می‌آوردند. بنابراین باید به این موضوع خیلی حواسمان باشد. شیوه رفتاری بنی‌امیه اینگونه بود که ظواهر اسلام مثل نماز و اینها را خیلی خوب به جا می‌آوردند ولی از قرآن و سایر اصول اسلام چیزی نمی‌دانستند. در جامعه اموی، ظاهر قرآن خیلی رواج داشته و حتی نسبت به امروز کلمات و آیات قرآن هم بیشتر بوده است اما به آن عمل نمی‌شده است چون اگر عمل می‌کردند که در ظرف طلا غذا نمی‌خوردند و لباس حریر نمی‌پوشیدند. اینها خلیفه و حاکم را در جای قدسی قرار دادند که بتوانند هر کاری کنند. برای همین معاویه خود را خلیفه الله خواند.

در ادامه برنامه، دیانی در خصوص ویژگی‌های جامعه بنی‌امیه پرسید که در این جامعه رشد اتفاق افتاده یا زوال؟

طاووسی مسرور گفت: بنی‌امیه تمدن سوز است نه تمدن ساز. ترجمه‌های این دوران بسیار اندک و در ابتدای راه است ضمن اینکه این ترجمه‌ها مستقل از دربار انجام می‌شده است.

این استاد دانشگاه در بخش پایانی مباحثش توضیح داد: مردم بنی‌امیه در طول دوره بعد از پیغمبر یعنی از سال ۱۱ تا ۴۱ تغییر کرده بودند و بنی‌امیه هم این مسیر را ادامه داد نه اینکه با آمدن بنی‌امیه عوض شوند.

ویژه برنامه سوره محرم امسال با عنوان «فصل بنی‌امیه» با تهیه کنندگی مرتضی روحانی و سردبیری و اجرای مسعود دیانی هرشب ساعت ۲۲:۳۰ از شبکه چهار سیما پخش می‌شود.