موسیقی در هنری که با نام حسین(ع) زنده است/ نواهای شبیه‌خوانی

خبرگزاری مهر – گروه هنر – علیرضا سعیدی: پرداخت کامل به آواها و نواهای مرتبط با ایام سوگواری شهادت حضرت سیدالشهدا در گذرگاه تاریخ به طور حتم نیازمند بررسی‌های همه جانبه ای است که انعکاس آن در گزارش‌های رسانه‌ای طبیعتاً فقط محدود به بازتاب چکیده‌ای از این اقیانوس بیکرانی می‌شود.

شرایطی که اگرچه در این سال‌ها به دلیل بعضی نگاه‌های تحریف یافته، غیر علمی و ممزوج یافته با برخی دیگر از گونه‌های موسیقایی توسط بعضی از آواگران و ذاکران حسینی به سمت و سوی دیگری رفته و خوب یا بد با استقبال مخاطبان نیز مواجه شده، اما می‌تواند نمایشگر قدرت و عظمتی باشد که این نوع موسیقی‌ها به واسطه الهام از حماسه عظیم و تا ابد ماندنی عاشورا و البته نبوغ و استعداد مثال زدنی هنرمندان ایرانی دربرگیرنده ابعاد متنوع و جذابی هستند که گوش هر شنونده‌ای را نوازش می‌کند. و ای کاش تعداد بیشتری از ذاکران، نوحه خوانان و روایان موسیقایی این بخش مهم از تاریخ در خوانش انچه به عزاداران و ارادتمندان حضرت سیدالشهدا ارائه می‌دهند، از این گنجینه گرانبها بهره مند شوند.

آنچه در سلسله گزارش‌های «تاریخ نگاری نواهای محرم به روایت مهر» پیش روی خوانندگان قرار گرفته، فقط بخشی از اقیانوس بیکران موسیقی نواحی ایران در حوزه نواها و نغمات مذهبی است که بخشی از آن با تکیه بر ملاحظات و روایت مکتوب جهانگیر نصری اشرفی از پژوهشگران و نویسندگان شناخته شده موسیقی نواحی ایران در مجموعه صوتی و پژوهشی «موسیقی مذهبی شیعیان ایران» که چند سال گذشته توسط نشر «ماهور» به مدیریت محمد موسوی منتشر شده، به رشته تحریر در آمده و هم اکنون با اجازه ناشر در دسترس مخاطبان قرار می‌گیرد.

در اولین روایت این نوشتار رسانه‌ای به سراغ نواها و آوای مرتبط با مجالس شبیه خوانی در ایام محرم و صفر رفتیم که جهانگیر نصری اشرفی نگارنده مجموعه «موسیقی مذهبی شیعیان ایران» تلاش کرده ضمن ارائه برخی از نمونه‌ها به معرفی اجمالی و مختصری از این گونه‌های موسیقایی و الهام از پژوهش‌های دیگر کارشناسان این حوزه بپردازد.

دیدگاه کارشناسانه درباره ریشه‌های تاریخی و موسیقایی «شبیه خوانی»

جهانگیر نصری اشرفی در تعریف تعزیه چنین می‌نویسد: «تعزیه در اصل واژه‌ای عربی و در تداول زبان فارسی به معنی، عزا، سوگ و ماتم است. در اصطلاح عامه، برپایی مراسم سوگ واری در عزای امامان شیعه و عزاداری حوادث و وقایع صحرای کربلا که به صورت نمایشی موزیکال به اجرا در می‌آید، «شبیه خوانی»، «تعزیه خوانی» و یا «تعزیه» نامیده می‌شود. لازم به ذکر است بنا بر اظهار محققان، هنر تعزیه از دوران زندیه و اوایل سلطنت قاجار شکل یافت و رفته رفته به یکی از گسترده‌ترین و عام ترین هنر موسیقایی و نمایشی ایرانیان مبدل شد.»

عنایت الله شهیدی هم در کتاب «پژوهشی در تعزیه و تعزیه خوانی» درباره تعزیه نوشته است: «اساسا پیش از آنکه تعزیه از ویژگی‌ها و شگردهای نمایش سود ببرد، مضامین آن به صورت شعر و آواز بیان شده است. نگاه به تاریخ پیداش آیین‌های شیعی، به خصوص اوازهای مذهبی ایرانیان در مراسم و مکان‌های مختلف و استفاده گسترده تعزیه خوان‌ها از انواع موسیقی آیینی و مذهبی در آوازهای تعزیه خود گواه و دلیل روشنی در صحت این نظر است.»

«امام خوانی» و حضور بهترین‌های «سیما» و «صدا»

کسی در مجالس تعزیه نقش امام حسین (ع) و دیگر امامان را به عهده دارد، امام خوان و عمل او امام خوانی نامیده می‌شود، نقش امام خوان معمولاً به تعزیه خوانان خوش صدا و مسلط به موسیقی ردیفی، سالخورده، باسابقه و خوش سیما که در عین حال از وجهه اجتماعی و مذهبی لازم برخوردار باشند، واگذار می‌شود.

عنایت الله شهیدی پژوهشگر تعزیه در ارتباط با وظایف و مفهوم امام خوان در تعزیه نوشته است: کسانی را که معمولاً و اغلب در تعزیه‌ها شبیه امام یا پیامبر اسلامی و امامان و پیامبران دیگر می‌شدند، امام خوان می‌نامیدند.»

نصری اشرفی ادامه می‌دهد: کسانی که در یک مجلس تعزیه نقش‌های پراهمیت و محوری و در عین حال طولانی به عهده داشتند، «شاه فرد خوان» نامیده می‌شدند، به طور نمونه، تعزیه خوانانی که نقش‌های پراهمیت چون امام حسین (ع)، حضرت عباس، حر بن ریاحی و یا مسلم بن عقیل را به عهده دارند، علاوه بر عناوین امام خوان، عباس خوان»، «حرخوان» و «مسلم خوان» از نظر تعزیه گردان‌ها، «شاه فرد خوانِ» تعزیه به شمار می‌آیند.

برای شنیدن بخشی از فرم آوازی هنرمندان «امام خوان» در مجالس تعزیه با هنرمندی سید حمزه حسینی اینجا را کلیک کنید.

«شاه فرد خوان» تعزیه کیست؟

عباس خوانی عبارت است از عهده دار شدن نقش حضرت عباس در تعزیه و شبیه او را اجرا کردن. تعزیه گردان عباس خوان را «شاه فرد خوان» تعزیه می‌داند.

«زینب خوانی» نیز به قسمتی از تعزیه می‌گویند که تعزیه خوان نقش حضرت زینب (س) را به عهده داشته و به ایفای نقش او و خواندن آواز بپردازد.

برای شنیدن نمونه‌ای از فرم اوازی «عباس خوانی» به هنرمندی سید حمزه حسینی اینجا و برای شنیدن بخشی از فرم آوازی «زینب خوانی» با هنرمندی سید حمزه حسینی اینجا را کلیک کنید.

«بحرطویل» و یک فرم آوازی بسیار مهم

بحر طویل یکی از فرم‌های آوازی در تعزیه خوانی است که عموماً بر اساس «اشتلم خوانی» اجرا می‌شود، بحر طویلی که از سوی تعزیه خوانان موافق اهل بیت خوانده شود، «بحر طویل موافق» و بحر طویلی که از طرف مخالفان اهل بیت اجرا شود «بحر طویل مخالف» نامیده می‌شود.

بحر طویل از صنایع و فرم‌های ادبی موثر در تعزیه است. این فرم در بسیاری از رجز ها، مخالف خوانی‌ها و برخی زره پوشی ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. بی تردید قوی‌ترین انواع بحر طویل‌ها در ادبیات ایران توسط نسخه نویسان تعزیه خلق شده است.

در بسیاری از مجالس تعزیه همچون مجلس امام حسین (ع)، شهادت حضرت عباس، مجلس حربن یزید ریاحی و غیره نمونه‌های متفاوتی از بحر طویل مورد استفاده قرار می‌گیرد. لازم به ذگر است که تعزیه خوانان موافق، در برخی مواقع، بحر طویل را به صورت آواز و در یکی از گوشه‌های موسیقی ردیفی اجرا می‌کنند.

برای شنیدن قسمتی از «بحر طویل موافق (حضرت عباس)» در مجلس شهادت حضرت ابوالفضل به هنرمندی سید حمزه حسینی اینجا را کلیک کنید.

«رجز خوانی»؛ یکی از پرتحرک ترین و زیباترین بخش‌های تعزیه

رجز یکی از فرم‌های آوازی در تعزیه خوانی است که گاه به آواز و گاه به اشتلم خوانده می‌شود. «رجز خوانی» در اصل مأخوذ از سنت‌های نقالی ایران است.

در مجالس تعزیه، اجرای رجز خوانی یکی از پرتحرک ترین و زیباترین بخش‌های تعزیه است.

رجزها به دو دسته رجز موافق (موافقین) و رجز مخالف (مخالفین) قابل تقسیم هستند. رجزهای موافق که عموماً از سوی یاران امام حسین (ع)، ادا می‌شود، گاه به صورت آوازی و با متر آزاد و فراخ و بیشتر در دستگاه‌های حماسی همچون چهارگاه خوانده می‌شود.

نسخه نویسان به خاطر ابهت بخشیدن به رجزهای مخالف، عموماً به صورت دکلمه و با رعایت تقارن میان کلمات و نیز تقطیع متوازن جملات اجرا می‌شوند. به متن رجز جملاتی از ترکی و عربی می‌افزایند. این در حالی است که ساختمان‌های رجزهای تعزیه غالباً در فرم ادبی بحر طویل است.

برای شنیدن نمونه‌ای فرم «رجزخوانی» در مجالس تعزیه به هنرمندی سید حمزه حسینی اینجا را کلیک کنید.

«سئوال و جواب موافقین» و اجرای فرمی از گفتگو در شبیه خوانی

سئوال و جواب در تعزیه به فرمی از دیالوگ بین تعزیه خوانان گفته می‌شود که به سه شکل اجرا می‌شود.

۱- سئوال و جواب بین موافقین که هر دو طرف به صورت آوازی به پرسش و پاسخ می‌پردازند.

۲- سئوال و جواب بین موافق و مخالف، که یک طرف به صورت آوازی به پرسش و پاسخ می‌پردازند

۳- سئوال و جواب میان مخالفین که پرسش و پاسخ هر دو طرف به صورت مکالمه منظوم و یا منثور است.

روایتی از «زره پوشی»، «مصرع خوانی» و «فرد خوانی»

«زره پوشی» به موقعیتی در یک مجلس تعزیه گفته می‌شود که طرفین منازعه (مخالف و موافق) پس از سئوال و جواب و رجز خوانی، آماده جدال شده و بنابراین اقدام بر تن کردن لباس رزم همچون خود چکمه، جوشن و زره می‌کنند.

در این هنگام، هم مخالف و هم موافق مبادرت به اجرای نوعی آواز می‌کنند که اگر چه شبیه رجز است. اما متن آن در توصیف زره، خود، شمشیر، گرز و دیگر ادوات جنگی است.

برای شنیدن بخشی از فرم «زره پوشی» با هنرمندی حبیب الله زمانی و حمزه حیدری اینجا را کلیک کنید.

«مصرع خوانی» در تعزیه به نوعی از آواز گفته می‌شود که یک مصرع از یک بیت را یک تعزیه خوان و مصرع دیگر از همان بیت را تعزیه خوان دیگر می‌خواند.

در برخی از نواحی به خواندن یک بند شعر از سوی یک تعزیه خوان و بند بعدی از سوی تعزیه خوان دیگر نیز مصرع خوانی گفته می‌شود.

اگر تعزیه خوانی یکی از نقش‌های فرعی را در مجلس تعزیه به عهده داشته باشد، «فرد خوان» و عمل او را «فرد خوانی» گویند.

فرد خوان می‌تواند در نقش موافق، مخالف و نیز مرد یا زن ظاهر شود. اما در هر صورت حجم فرد او بسیار کمتر از فرد «شاه فرد خوان» است.

شایان ذکر است که فرد به نوشته و یا طوماری گفته می‌شود که در دست هریک از تعزیه خوانان قرار داشته و جهت خواندن متن آواز به همان تعزیه خوان است.