شنیدن گنجینه‌های ناب تعزیه تمامی ندارد/ گشتی در مجالس اقوام ایران

خبرگزاری مهر – گروه هنر – علیرضا سعیدی: پرداخت کامل به آواها و نواهای مرتبط با ایام سوگواری شهادت حضرت سیدالشهدا در گذرگاه تاریخ به طور حتم نیازمند بررسی‌های همه جانبه ای است که انعکاس آن در گزارش‌های رسانه‌ای طبیعتاً فقط محدود به بازتاب چکیده‌ای از این اقیانوس بیکران می‌شود.

شرایطی که اگرچه در این سال‌ها به دلیل بعضی نگاه‌های تحریف یافته، غیر علمی و ممزوج یافته با برخی دیگر از گونه‌های موسیقایی توسط بعضی از آواگران و ذاکران حسینی به سمت و سوی دیگری رفته و خوب یا بد با استقبال مخاطبان نیز مواجه شده، اما می‌تواند نمایشگر قدرت و عظمتی باشد که این نوع موسیقی‌ها به واسطه الهام از حماسه عظیم و تا ابد ماندنی عاشورا و البته نبوغ و استعداد مثال‌زدنی هنرمندان ایرانی دربرگیرنده ابعاد متنوع و جذابی هستند که گوش هر شنونده‌ای را نوازش می‌کند. و ای‌کاش تعداد بیشتری از ذاکران، نوحه خوانان و روایان موسیقایی این بخش مهم از تاریخ در خوانش آنچه به عزاداران و ارادتمندان حضرت سیدالشهدا ارائه می‌دهند، از این گنجینه گرانبها بهره مند شوند.

آنچه در سلسله گزارش‌های «نواهای محرمی به روایت مهر» پیش روی خوانندگان قرار گرفته، فقط بخشی از اقیانوس بیکران موسیقی نواحی ایران در حوزه نواها و نغمات مذهبی است که بخشی از آن با تکیه بر ملاحظات و روایت مکتوب جهانگیر نصری اشرفی از پژوهشگران و نویسندگان شناخته شده موسیقی نواحی ایران در مجموعه صوتی و پژوهشی «موسیقی مذهبی شیعیان ایران» که چند سال گذشته توسط نشر «ماهور» به مدیریت محمد موسوی منتشر شده، به رشته تحریر در آمده و هم اکنون با اجازه ناشر در دسترس مخاطبان قرار می‌گیرد.

در دومین روایت از این نوشتار رسانه‌ای که در ادامه گزارش اول پیش روی خوانندگان قرار می‌گیرد، به سراغ نواها و آواهای مرتبط با مجالس شبیه خوانی برخی از شهرها و مناطق مختلف کشور غیر از پایتخت رفتیم که جهانگیر نصری اشرفی نگارنده مجموعه «موسیقی مذهبی شیعیان ایران» تلاش کرده ضمن ارائه برخی از نمونه‌ها به معرفی اجمالی و مختصری از این گونه‌های موسیقایی و الهام از پژوهش‌های دیگر کارشناسان این حوزه بپردازد.

تفاوت‌های «موسیقی دینی» و «موسیقی مذهبی» از دیدگاه یک کارشناس

نصری اشرفی در مقدمه مجموعه آلبوم‌های «موسیقی مذهبی شیعیان» که بخش اعظمی از آن به نواها و آواهای مرتبط با ایام سوگواری حضرت سیدالشهدا مربوط است، پیش از پرداختن به گونه‌های مختلف موسیقایی و نمایشی تعزیه در شهرهای مختلف کشور و این آواهای مذهبی تلاش کرده تا در ابتدا به ارائه دیدگاه‌های خود درباره مفاهیمی چون «موسیقی دینی» و «موسیقی مذهبی» بپردازد.

وی در تعریف موسیقی دینی نوشته است: «اصطلاح موسیقی دینی را باید مشخصاً به آن دسته از الحان و آوازهایی اطلاق کرد که از ماهیت دینی برخوردار بوده و در حقیقت بازخوانی و گوشزد کردن راهکارهای شرعی و یادآوری مستمر اصول و مبانی دین به پیروان و مؤمنان است. ادبیات و متن موسیقی دینی مستقیماً از کتاب‌های مشهور به کتاب‌های آسمانی و الهی اخذ می‌شود.

تلاوت قرآن در اسلام در رده بندی موسیقی دینی قرار دارد. در این میان برخی از انواع آوازهایی که ماهیت متون و ادبیات آنها به صورت آشکار مأخوذ از کتب دینی بود و یا مرتبط با مراسم، مناسک و عبادات شرعی پذیرفته شده بین پیروان همه مذاهب و فرق یک دین است نیز در طیف موسیقی دینی قرار می‌گیرد. این گونه الحان در قیاس با موسیقی مذهبی از شمار و تنوع محدودتری برخوردارند.»

موسیقی مذهبی بازتاب آنی از شوق و وجد حال مؤمنان است

نصری اشرفی درباره «موسیقی مذهبی» نیز چنین می‌گوید: «موسیقی مذهبی به طیف گسترده و متنوعی از الحان و آوازها اطلاق می‌شود که از موقعیت و هویت تثبیت یافته و تعریف شده‌ای در میان مؤمنان هریک از مذاهب و فرق و نحل برخوردار است. این گروه از الحان غالباً در خدمت تهییج، حس انگیزی، تشویق و یادآوری برخی از اصول دینی مذهبی و یا بازگفت روایات و ذکر سرگذشت پیامبران، امامان، اولیا و بزرگان مذهبی قرار داشته و با بازتاب آنی از شوق و وجد حال مؤمنان است.

براین اساس موسیقی مذهبی از نظر مضمونی حوزه وسیعی از راهکارهای شرعی و فقهی، مدح و ستایش پروردگار، بازگفت روایات و یا وقایع و رویدادهای مذهبی و نیز موضوعات حکمی پندآموز مربوط به یک مذهب را در بر دارد. الحان مذکور، در اثر کثرت استفاده و کاربرد مستمر، یادآور خاطره‌ای مشخص از رویدادها، مناسک و یا مناسبت‌های مذهبی ویژه است.

موسیقی دینی – مذهبی ایران با شکل‌های مختلفی قابل دسته بندی است

در عین حال مجریان موسیقی مذهبی در طول تاریخ به فراخور ذوق و دانش موسیقایی خود جهت انطباق الحان وام گرفته ملی و قومی و همسو سازی آنها با احساسات مؤمنان تغییراتی ایجاد کرده‌اند. تغییرات یاد شده که به مرور زمان و با احتیاط لازم پدید آمده، غالباً بر اساس و مبتنی بر سنت‌های معتبر موسیقایی یک قوم یا یک ملت است. اما در هر صورت این روند در دراز مدت موجب پیدایش الحانی شده که رفته رفته خود را از منبع قدیمی و نیز جایگاه اصلی و معمول کاربرد خویش منفک و متمایز ساخته و در نتیجه، گروه نغمات و الحان موسیقی مذهبی را با ویژگی‌های خاص لحنی و البته مضامین سراسر مذهبی پدید آوردند. موسیقی مذهبی در ایران از نظر ساختار و فرم نغمگی، به طور کلی برگرفته و یا ملهم از انواع موسیقی ملی (ردیفی) و یا موسیقی بومی و قومی (فولکلور) است.

موسیقی دینی – مذهبی ایران، مانند انواع موسیقی مذهبی دیگر ملل، بنابر کارکردها و ظرفیت‌های گوناگون خود، با شکل‌های مختلفی قابل دسته بندی است. این دسته بندی ها می‌تواند بر اساس ساختار فنی الحان، شخصیت موسیقایی یا تعلقات ملی – بومی، ایلی – طایفه‌ای، تنوع مضامین و درون مایه مفهومی آن، ویژگی‌های آئینی – مناسبتی و مراسمی، موقعیت‌ها و مناسبت‌های مکانی و زمانی اجرا (تقویمی)، دیدگاه‌های فرقه‌ای و یا با تلفیقی از این ویژگی‌ها صورت گیرد.

مهم‌ترین کارگان موسیقی دینی مذهبی به کدام موسیقی مربوط است؟

در تقسیم بندی تفکیک موسیقی دینی – مذهبی رایج در ایران، بی تردید بزرگ‌ترین و مهم‌ترین کارگان، چه از نظر کمی و تعدد الحان و چه به لحاظ کیفیت موسیقایی، تنوع ملودیک، گوناگونی سازها و ادوات و نیز گستره آئینی و مناسبتی، به موسیقی اسلامی (اعم از شیعه و اهل سنت و فرقه‌های منتسب به آنها) مربوط است.

با این حال بررسی موسیقی دینی – مذهبی علاوه بر موسیقی اسلامی، در ابعاد محدودتر از طریق موسیقی زرتشتیان ایران، انواع موسیقی‌های مربوط به الحان دینی – مذهبی مسیحیان ایران (اعم از کلیساهای ارامنه تهران با آسوری های غرب ایران) موسیقی مربوط کنیسه‌های کلیمیان ایران و نیز موسیقی دینی دیگر ادیان الهی قابل ردیابی است.»

نصری اشرفی ادامه می‌دهد: «باید متذکر شد، انواع موسیقی ادیان غیر اسلامی در ایران به تعداد معدودی از ملودی‌ها و الحان ساده و یکنواخت محدود است که عموماً به قرائت متون دینی، از جمله اوستا، انجیل، تورات و گنز مربوط می‌شود.

طبیعی است در تحقیقات ما برخی دیگر از آئین‌ها و مراسم و مناسک ادیان مذکور همچون دعاهای مراسم عشای ربانی مسیحیان، جشن‌های دینی زرتشتیان، دعاها و آوازها و مراسم جشن ازدواج و تدفین و تولد مندائیان و یا دعاها و ذکرهای مراسم اموات در کنیسه‌های کلیمیان، به ویژه منظومه‌های «آشوقی» و گوسن های ارمنی، در رابطه با مصائب حضرت مسیح و سرگذشت حواریون این پیامبر بزرگوار از نظر دور نمانده است. با این حال در مجموعه موسیقی دینی – مذهبی ایران، موسیقی دینی و مذهبی اقلیت‌های دینی در مقایسه با همتای اسلامی، خود به خاطر محدودیت نغمات و ملودی‌ها، ناچیز است.

گَشتی در تعزیه بومی ایران که جغرافیای محدودی ندارد

جهانگیر نصر اشرفی همراه با ارائه این توضیحات است که پس از عبور از شاخص‌های مختلف تعزیه و شبیه خوانی در ایران و شخصیت‌ها و راویان این هنر ملی که در گزارش قبلی به صورت مبسوط به آن پرداخته شده، در آلبوم دوم از پروژه «موسیقی مذهبی شیعیان» به سراغ «تعزیه بومی» مناطق مختلف ایران رفته و با یک نگاه اجمالی به ارائه نمونه‌هایی از این هنر ملی و گنجینه تمام نشدنی پرداخته است.

وی در توضیح این آلبوم نوشته است: «این مجموعه شامل چندین قطعه از لحن‌های تعزیه نواحی ایران است که ساختار هریک از آنها تحت تأثیر موسیقی بومی ناحیه و فرهنگی جداگانه بوده و به همین دلیل این مجموعه با عنوتم تعزیه بومی نامیده شده است.

الحان فوق شامل قطعاتی است که موسیقی برخی از آنها مشخصاً از الحان فرهنگ و منطقه‌ای خاص وام‌گیری شده و اجرای آن اختصاص به همان منطقه داشته و با ادبیات و متن آن ماخوذ از زبان‌های قومی یا بومی ایران است.

نمونه‌های استفاده شده در این مجموعه به طور واضحی مبین وام‌گیری موسیقایی و یا ادبی تعزیه از فرهنگ‌های اقوام و عشایر ایرانی است.

این مجموعه توسط تعدادی از تعزیه خوانان شاخص هرمزگانی، مازندرانی، سمنانی، آذربایجانی، اصفهانی، طالقانی، بوشهری، بختیاری، افغانی اجرا شده شامل لحن‌ها و آوازهای مجالس تعزیه اعم از گوشه، مصرع، اشتلم، نوحه است که از برخی فرهنگ‌های منطقه‌ای و بومی ثبت و ضبط شده است.

شنیدن چند نمونه از نمونه‌های تمام نشدنی یک گنجینه تمام عیار ایرانی

برای شنیدن بخشی از تعزیه هرمزگانی با هنرمندی شروند مینایی و عباس رنجبریان اینجا، برای شنیدن بخشی از یک تعزیه مازندرانی با هنرمندی محمدرضا اسحاقی اینجا، برای شنیدن بخشی از تعزیه سمنانی (شاهرود) با هنرمندی عبدالحسین گل پرور اینجا و برای شنیدن تعزیه آذربایجان (پیش خوانی) با هنرمندی رحیم چاووشی اینجا را کلیک کنید.

در ادامه هم می‌توانید برای شنیدن بخشی از مجالس تعزیه منطقه قزوین با هنرمندی محمد حسین تقی زاده اینجا، برای شنیدن تعزیه اصفهانی با هنرمندی یدالله اکبری اینجا، برای شنیدن بخشی از تعزیه منطقه طالقان (بر اساس عزیز و نگار خوانی) با هنرمندی حاج مطلب صفاری اینجا، برای شنیدن تعزیه‌ای از منطقه گیلان (دیلمانی گیلی) با هنرمندی علی اکبر اسمی اینجا، برای شنیدن نوحه‌ای در قالب یک تعزیه بوشهری بر اساس ترانه‌های بومی اینجا و برای شنیدن بخشی از یک تعزیه بختیاری (بیت لحن حسینا) با هنرمندی اکبر یزدانی به اینجا مراجعه نمائید.

بخش پایانی تعزیه‌های مناطق نیز به یک مجلس تعزیه افغانی با عنوان «وداع امام» به خوانندگی علی نظری است که این اثر را می‌توانید در اینجا گوش کنید.