مداحی؛ یک فرم آوازی اصیل در موسیقی/ نوایی که همچنان زنده است

خبرگزاری مهر – گروه هنر – علیرضا سعیدی: پرداخت کامل به آواها و نواهای مرتبط با ایام سوگواری شهادت حضرت سیدالشهدا در گذرگاه تاریخ به طور حتم نیازمند بررسی‌های همه جانبه ای است که انعکاس آن در گزارش‌های رسانه‌ای طبیعتاً فقط محدود به بازتاب چکیده‌ای از این اقیانوس بیکران می‌شود.

شرایطی که اگرچه در این سال‌ها به دلیل بعضی نگاه‌های تحریف یافته، غیر علمی و ممزوج یافته با برخی دیگر از گونه‌های موسیقایی توسط بعضی از آواگران و ذاکران حسینی به سمت و سوی دیگری رفته و خوب یا بد با استقبال مخاطبان نیز مواجه شده، اما می‌تواند نمایشگر قدرت و عظمتی باشد که این نوع موسیقی‌ها به واسطه الهام از حماسه عظیم و تا ابد ماندنی عاشورا و البته نبوغ و استعداد مثال‌زدنی هنرمندان ایرانی دربرگیرنده ابعاد متنوع و جذابی هستند که گوش هر شنونده‌ای را نوازش می‌کند. و ای‌کاش تعداد بیشتری از ذاکران، نوحه خوانان و راویان موسیقایی این بخش مهم از تاریخ در خوانش آنچه به عزاداران و ارادتمندان حضرت سیدالشهدا ارائه می‌دهند، از این گنجینه گرانبها بهره مند شوند.

آنچه در سلسله گزارش‌های «نواهای محرمی به روایت مهر» پیش روی خوانندگان قرار گرفته، فقط بخشی از اقیانوس بیکران موسیقی نواحی ایران در حوزه نواها و نغمات مذهبی است که بخشی از آن با تکیه بر ملاحظات و روایت مکتوب جهانگیر نصری اشرفی از پژوهشگران و نویسندگان شناخته شده موسیقی نواحی ایران در مجموعه صوتی و پژوهشی «موسیقی مذهبی شیعیان ایران» که چند سال گذشته توسط نشر «ماهور» به مدیریت محمد موسوی منتشر شده، به رشته تحریر در آمده و هم اکنون با اجازه ناشر در دسترس مخاطبان قرار می‌گیرد.

در چهارمین روایت از این نوشتار رسانه‌ای تلاش شده تا با توضیحات تکمیلی‌تری از تعاریف مندرج در «موسیقی شیعیان» و دسته بندی‌های موجود در آن، به بخش «مداحی» مبتنی بر موسیقی ردیف دستگاهی ایران بپردازیم.

موسیقی شیعیان ایران به چند گروه تقسیم‌بندی می‌شوند؟

جهانگیر نصری اشرفی نوشته است: موسیقی شیعیان ایران به یک اعتبار و به طور عمده به دو گروه «الحان با متر آزاد» و «الحان با متر معین» قابل دسته بندی است.

«آوازهای با متر آزاد» بیشتر در مناسبت‌هایی چون سحرخوانی ها، مناجات‌های صبحگاهی و شامگاهی، ادعیه و اوراد، ندبه‌ها و استغاثه‌ها و آوازهای بدرقه و مشایعت (چاووشی) و نیز انواع اذان‌ها و تلاوت قرآن کاربرد دارد. بخش دیگری از گروه آوازها مربوط به مراسم نمایشی – موزیکال تعزیه و یا شبیه خوانی است. آوازهای با متر آزاد عمدتاً مأخوذ و مبتنی بر موسیقی ردیفی ایران بود و از جایگاه ملی برخوردار هستند. در حقیقت این گروه از نغمات یا عیناً از یک یا چند گوشه موسیقی دستگاهی برداشته شده و یا با تغییرات مختصری در آنها اجرا می‌شوند.

گروه دیگری از الحان موسیقی شیعه از متر معین برخوردارند. این گروه خود به دو دسته آوازهای با متر فراخ و آوازهای با متر تند و پر شتاب تفکیک می‌شوند. «آوازهای با متر فراخ» بیشتر در نقل‌ها و منظومه‌های موسیقایی با ریخت شناسی داستانی و درونمایه های تلطیف شده حکمی، پندآموز و روایی شیعه متجلی می‌شوند. از نمونه این گونه آوازها می‌توان از منظومه‌های «کافر مسلمان» در فرهنگ استارآبادی (گلستان)، «ضامن آهو» در فرهنگ خراسانی و «بند بربر» در فرهنگ کرمانجی و ترکی شمال خراسان یاد کرد. البته ذکر این نکته ضروری است که بیشترین استفاده از موسیقی سازی شیعیان ایران در این گروه از الحان صورت می‌پذیرد.

خاستگاه استفاده از طبق و دهل و سنج در عزاداری‌ها

بخش دوم از گروه «الحان با متر معین» شامل آوازهایی است که غالباً از شتاب تند و البته ریتم‌های متنوع برخوردار بوده و تحت عناوینی چون «مرثیه»، «نوحه»، «جوشی»، «پیش خوانی»، «پیش واقعه خوانی»، «کله پشت بامی» و دیگر عناوین منطقه‌ای و بومی در مراسم و مناسبت‌های مختلف و عموماً با ماهیت سوگ آمیز در عزای امامان شیعه خوانده می‌شود. این بخش نیز عموماً ملهم از موسیقی ردیفی ایران است. اگرچه برخی از نمونه‌ها در این دسته از ترانه‌های بومی اخذ شده است که به طور مثال می‌توان از واسونک های فارس در مرثیه خوانی‌های مناطق جنوبی ایران نام برد.

این دسته از الحان موسیقی شیعیان دارای خصوصیات ویژه ای است که آشکارا موجب تمایز آن با دیگر بخش‌های موسیقی مذهبی شیعه است. برجسته‌ترین ویژگی این گونه الحان استفاده آنها در مناسبت‌های عمومی و عزاداری‌های جمعی است. عزاداران شرکت کننده در مراسم خود مجری بخشی از این الحان هستند. اکثر مرثیه‌های از ترجیع بندها و گوشواره‌هایی برخوردارند که به صورت مبادله آوازی میان سرخوان و عزاداران رد و بدل می‌شود.

ریتم در این گونه الحان توسط ضربات سنج، طبل، دهل، سینه زدن، زنجیرزدن و یا کوبیدن اشیایی همچون سنگ و کارپ (نوعی چوب تراش خورده) به یکدیگر حفظ می‌شود. در این گروه از الحان، خوانندگان، اعم از سرخوان و عزاداران، سرضرب ها و آکسان‌های لحن را با ریتم سنج و یا ضربات سینه زنی هماهنگ می‌سازند. به این ترتیب استفاده از سازها و ادوات کوبه‌ای نیز غالباً در اجرای این گروه از آهنگ‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. گردش‌های ادواری و تقارن پریودهای آوازی و تکرار و توالی جملات و شعر و موسیقی ویژگی‌های ساختاری این گونه لحن‌ها است. این ویژگی‌ها تا حدودی منطبق با تصانیف موسیقی ردیفی ایران است.

«مداحی»؛ یک فرم اصیل آوازی مبتنی بر موسیقی ردیفی ایران

نصری اشرفی در مجموعه سوم پروژه «موسیقی مذهبی شیعیان» است که بعد از ارائه توضیحاتی پیرامون «چاووشی خوانی» که در گزارش پیشین به آن پرداخته شده، به بخش «مداحی» به عنوان یکی از اصلی ترین نواها و نغمات موسیقایی مرتبط با ایام سوگواری اهل بیت (ع) به ویژه ایام محرم و صفر می‌پردازد و درباره خاستگاه این گونه آوازی توضیحاتی را به علاقه مندان ارائه می‌دهد.

او در تعریف «مداّح» و «مداحی» می‌گوید: مداح در حال حاضر به صنف و قشری گفته می‌شود که اشعاری در رثای پیغمبر، اولیا و به ویژه امامان و معصومین شیعه می‌خوانند. فرم اصیل این آواز مبتنی بر موسیقی ردیفی است. اجرای این آواز به صورت انفرادی است.

علامه دهخدا در ارتباط با این واژه آورده است: «روضه خوانی که ایستاده در پیش منبر به شعر مدایح اهل بیت و مصائب آنان را خواند (یادداشت مولف). آنکه ایستاده در کنار منبر در مجالس روضه خوانی یا روان در کوی و بازار، اشعار مدایح اهل بیت را به آواز بخواند.»

کلید واژه «مداح اهل بیت (ع)» از کجا رواج پیدا کرد؟

باید افزود مدح و توصیف به عنوان بخشی از هنر و وظیفه خنیاگران به دوران پیش از اسلام مربوط شده و مدیحه سرایی در اوصاف شاهان و امیران و الوهیت دادن به آنها، از طریق مدح به صورت سنتی خنایی و وظیفه‌ای مستمر، قرن‌ها ادامه یافته است. نام بسیاری از لحن‌های به جا مانده از دوره ساسانی از دورنمایه مدح و ستایش برخوردارند. کار این گروه از مداحان از نخستین سده‌های اسلام رواج یافته و قرن‌ها بعد، پس از تثبیت و رسمی شدن مذهب شیعه در ایران، خود را به مداحان اهل بیت (ع) ملقب شدن ساختند.

طیف گسترده‌ای از مداحان و همچنین دراویش دوره گرد (و البته با تفاوت‌هایی که در ظاهر و همچنین طرز تفکر، با آنان داشتند) با طی کردن محلات و آبادی‌ها، هر روزه مردم را با نوعی آواز و اشعار ویژه در تکریم و مدح اهل بیت مواجه می‌ساختند.

بخش وسیعی از آوازهای محرم مأخوذ از اصیل‌ترین الحان موسیقی بوده که قرن‌ها از طریق طیف پرشمار مداحان از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است. البته مداحی هنوز هم یکی از رایج‌ترین نوع موسیقی، موسیقی مذهبی شیعه تلقی شده و از طریق آن نغمات گوناگونی در معرض انتشار قرار می‌گیرد.

برای شنیدن نمونه‌ای از این گونه از جمله مداحی (بازار خوانی) شهر یزد در دستگاه نوا با ورود به اصفهان و نوای علی اکبر درویش بلبل اینجا را کلیک کنید.