مصحح تاریخ فلسفه‌ای که تفکیکی بود/ نامه حکیمی به کریم امامی

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه*: اولین روزِ شهریور ۱۴۰۰، روزِ از دست دادن متفکری شد که نامش با اندیشه دینی و فلسفه و عنوان مکتب تفکیک گره خورده است. محمدرضا حکیمی فقیه، مجتهد شیعه، فیلسوف، متفکر و نویسنده شناخته می‌شد و عناوینی چون «علاّمه»، «فیلسوف عدالت» و «مرزبان توحید» اغلب پیشوند نام او شده‌اند.

محمدرضا حکیمی ۱۴ فروردین سال ۱۳۱۴ خورشیدی در مشهد به دنیا آمد. او در سال ۱۳۲۰ تحصیلاتش را آغاز کرد و بیست سال بعد را در حوزه علمیه خراسان (مدرسه نواب) به تحصیل دروس مقدمات و سطح خارج فلسفه، ادبیات عرب، نجوم و تقویم گذراند و در سال ۱۳۴۸ اجازه اجتهاد را از آقابزرگ تهرانی دریافت کرد. او که از مجدّدان مکتب معارفی خراسان معروف به مکتب تفکیک است، آثار بسیاری را برجای گذاشته که از جمله آن می‌توان به کتاب «الحیاة» اشاره کرد که نوعی دائرة المعارف اسلامی است.

مرحوم محمدرضا حکیمی را همگان با پرچم‌داری مکتب تفکیک در ایران معاصر می‌شناسند؛ نامی که برساخته او از سال ۱۳۷۱ بر جریانی بود که از سال ۱۳۴۰ با شخصیت‌هایی همچون میرزا مهدی غروی اصفهانی، سیدموسی زرآبادی و مجتبی قزوینی خراسانی در مشهد آغاز شده بود و ریشه‌های خود را به فقها و محدثان قدیم شیعه برمی‌گرداند. حکیمی بعدها در سال ۱۳۷۵ کتابی با همین عنوان، یعنی مکتب تفکیک منتشر ساخت که مواضع تفکیکی‌ها را شرح و تبیین می‌کرد. هواداران مکتب تفکیک و از جمله محمدرضا حکیمی با سودای خالص‌سازی معرفت دینی، قائل به جدایی محض معرفت‌شناختی قرآن، فلسفه و عرفان بودند و هستند؛ جدایی‌ای که به دید آنان مانع امتزاج، التقاط و تأویل‌های ناروا به قرآن و دین می‌شود.

اسناد تازه منتشره انتشارات علمی و فرهنگی که در بنای موزه تازه‌تأسیس این نشر دیرپا هم گردآوری شده‌اند، نشان می‌دهد که محمدرضا حکیمی، شناخته‌شده‌ترین اندیشمند معاصر مکتب تفکیک که سال‌ها فلسفه‌دان و فلسفه‌خوانی مبرز هم بوده، در دوره‌ای از زندگی حرفه‌ای خود دست به تصحیح اثر فلسفی شناخته شده‌ای در این انتشارات زده است. ماجرا به آذر سال ۱۳۴۹ باز می‌گردد. بر اساس اوراق موجود در گنجینه اسناد انتشارات علمی و فرهنگی، او در سومِ این ماه قراردادی را برای تصحیح کتابِ «تاریخ فلسفه ویل دورانت» به امضا رسانده است. کتابی که عباس زریاب خوئی در سال ۱۳۳۶ ترجمه و انتشارات فرانکلین در دو جلد منتشرش کرده بود؛ در بند اول آن می‌خوانیم «تصحیح کننده کتاب را مرور کرده و آن را از غلط‌های چاپی می‌پیراید.» بنابراین به نظر می‌رسد که این قرارداد ناظر بر ویراست‌های بعدی تاریخ فلسفه بوده است. این نکته تاریخی و سندی مغفول که کمتر از آن سخن به میان آمده است، مایه تحلیلی جالبی برای شناخت فراز و فرود فکری و اندیشگی مرحوم حکیمی به حساب می‌آید.

البته همکاری حکیمی با انتشارات فرانکلین ده ماه پیش از تصحیح «تاریخ فلسفه» کلید خورده بود. مطابق سند دیگری در تاریخ ۱۶ اسفند ۱۳۴۸ به منظور انتشار کتاب «گزیده نوبت الثانیه کشف الاسرار میبدی» قراردادی بین محمدرضا حکیمی و انتشارات فرانکلین بسته شده است. او در این قرارداد «محقق» نامیده شده است و قرار بوده که در ۶۰۰ صفحه (۴۵۰ صفحه متن و ۱۵۰ صفحه مقدمه، حواشی و شرح اعلام) کتاب را به چاپ برساند. بند نخست این قرارداد آورده است که «محقق گزیده‌ای از نوبت الثانیه کشف الاسرار، شامل بخش‌های اساطیری، تاریخی، حکمت اخلاقی، شرح احکام و شرایع به ویژه احکام اجتماعی و نمونه‌های مهم شأن نزول آیات و قسمت‌های جالب مباحث بلاغی و احیاناً لغوی را فراهم خواهد آورد.» آن‌طور که در ادامه این قرارداد آمده است، تفسیر لغات مهجور همراه با بیان نکته‌های تاریخی، فلسفی و عرفانی نیز از جمله وظایف محقق دانسته شده است. در نهایت نیز عنوان شده است که «محقق برای همه این موارد مشاوره لازم را با ادیتوریال مؤسسه به عمل خواهد آورد.»

گزیده نوبت الثانیه کشف الاسرار میبدی گویا به ثمر نمی‌رسد؛ به گواه دیگر سند موجود و اینکه اکنون آن کتاب وجود خارجی ندارد. در تاریخ ۷ اردیبهشت ۱۳۵۳ و پس از آنکه ۴ سال از زمان اعلامی در قرارداد برای تحویل اثر گذشته بود، حکیمی نامه‌ای به کریم امامی می‌نویسد و دلیل توقف کار را چنین شرح می‌دهد:

«چون بنده پس از مدتی مدید نتوانستم گزیده «نوبت الثانیة» تفسیر کشف الاسرار میبدی را برای بخش «سخن پارسی» تنظیم و تکمیل کنم و اکنون هم به علت لزوم تقلیل کار (طبق دستور پزشک) نمی‌توانم مضمون قرارداد را عملی کنم، امیدوارم لطف کرده قرارداد مشارالیه را لغو شده تلقی فرمایید.»

‌

این درخواست یک هفته بعد مورد تایید کریم امامی قرار گرفت و به این ترتیب در ۱۴ اردیبهشت ۱۳۵۳ پرونده تدوین این کتاب با ناکامی برای همیشه بسته شد.

سومین و آخرین همکاری رسمی محمدرضا حکیمی با انتشارات فرانکلین، به بهمن ماه سال ۱۳۴۹ باز می‌گردد. او در این زمان با عنوان تهیه کننده قراردادی را برای کتابِ «اسناد و نامه‌های سیاسی میرزا ملکم خان» به امضا می‌رساند. کتابی درباره روشنفکر، روزنامه‌نگار و دیپلمات ایرانیِ عهدِ قاجار، که البته انتشار آن نیز به نظر می‌رسد که درنهایت به مرحله نهایی نمی‌رسد.

گفتنی است که مرحوم استاد محمدرضا حکیمی، در تاریخ اول شهریور ۱۴۰۰ و در سن ۸۶ سالگی، پس از یک دوره درگیری با ویروس کرونا بر اثر ایست قلبی به رحمت خدا رفت.

*مهدی نوروز، روزنامه‌نگار