سوم شهریور،یک اشغال بدون شرح/فتنه شوروی درس‌های بزرگی داشت اگر به یاد بیاوریم!

البته در ادامه قوای ایالات متحده‌ی آمریکا نیز به دو نیروی اشغالگر پیوست و به طور مشخص در زمین های امیرآباد فعلی تهران اقامت گزیدند. پیرامون این تهاجم و اشغال از زوایای گوناگون گفته و نوشته شده است اما این یادداشت از پی آن است تا مفهوم قدرت و اهمیت آن در اجرای مفاد معاهدات و توافقات و تصمیمات در یک کشور را با تکیه بر رویداد شوم سوم شهریورماه هزار و سیصد و بیست بررسی کند.

نیمه شب سوم شهریور هشتاد سال قبل سفیران بریتانیا و شوروی مشترکا یادداشتی را تسلیم نخست وزیر وقت ایران می کنند و در آن یادآور می شوند به سبب عدم اهتمام ایران به  موازین بی طرفی در جنگ جهانی و عدم اقدام به اخراج اتباع آلمانی ارتش های دو کشور متفقا به خاک ایران حمله کرده اند. با این اقدام خاک ایران برای پنج سال تحت اشغال قرار می گیرد و مصائب بزرگی چون قحطی، بیماری های همه گیر و اجحاف و تضییع حقوق، دامن ملت ایران را می گیرد.

سه  نکته در این میان حائز اهمیت است؛

 اول: با آغاز جنگ جهانی دوم در قلب اروپا و تسری آن به شرق دور و شمال آفریقا دولت ایران طی بیانیه ای رسما اعلام می کند که در این جنگ بی طرف است و جانب هیچکدام از طرفین منازعه را نمی گیرد و از دول درگیر در جنگ نیز می خواهد تا رعایت جوانب بی طرفی ایران را بنمایند. مطابق اصول و قواعد بین الملل به سبب عدم دخالت دولت ایران در جنگ و اعلان رسمی بی طرفی در منازعه باید تمامیت، استقلال و تصمیم دولت ایران مورد احترام تمام دولت های درگیر قرار می گرفت اما به دلیل فقدان قدرت لازم برای اجرای تصمیم بی طرفی تقریبا از سوی تمام دولت های درگیر با کیفیت و ابعاد متفاوت نقض گردید! نهایتا و برای این که در نبرد سهمگین میان شوروری و آلمان به شوروی امداد رسانده شود خاک ایران با یک یادداشت کوتاه به اشغال درآمد. دو ناوچه‌ی ایران در خلیج فارس علیرغم مقاومت جانانه  پرسنل و خدمه غرق گردید و مدافعان وطن به شهادت رسیدند و شهرهای شمالی ایران نیز آماج بمبارن هواپیماهای شوروی قرار گرفتند. همان روزگار رادیوی تازه کار بی بی سی فارسی متنی را زیر عنوان یک لیوان آب زلال قرائت کرد و در آن برخلاف مشی اولیه خود به شاه مستعفی ایران حمله کرده و او را دیکتاتور خطاب می کند! به راحتی و به سبب ضعف کشور و عدم توان بازدارندگی استقلال و تصمیم کشور مورد خدشه قرار می گید و ضررهای جبران ناپذیر به کشور وارد می شود.

دوم: در سال هزار و سیصد و شانزده و درست سه سال و نه ماه قبل از حادثه ی شوم شهریور بیست، پیمان سعدآباد به میزبانی ایران و میان چهار کشور ایران، عراق، ترکیه و افغانستان به امضا می‌رسد. کشورهای امضاکننده  این پیمان متعهد شدند از مداخله در امور داخلی یکدیگر خودداری کنند، مرزهای مشترک را محترم بشمارند، از هرگونه تجاوز نسبت به‌ خطوط مرزی یکدیگر خودداری ورزند و از تشکیل جمعیت‌ها و دسته‌بندی‌هایی که هدف آن‌ها اخلال میان کشورهای هم‌جوار و هم‌پیمان باشد جلوگیری کنند. کمتر از چهار سال بعد و به سبب ضعف قدرت اقتصادی –نظامی طرفین قرارداد عملا توانی برای اجرای آن وجود ندارد و تنها روی کاغذ به مثابه جوهری خشک شده باقی می ماند. خاک عراق تبدیل به یکی از پایگاه های اصلی نیروهای بریتانیا برای حمله به خاک ایران می شود و لجستیک این نیروها عملا و بدون اطلاع یا اراده ی دولت وقت پادشاهی عراق صورت می گیرد!

ماده ی چهار پیمان سعد آباد به این شرح است "هر یک از دول متعاهد در مقابل یکدیگر متقبل می‌شوند که در هیچ مورد خواه به تنهایی و خواه به معیت یک یا چند دولت دیگر به هیچ گونه عملیات متجاوزانه علیه یکدیگر مبادرت ننمایند. عملیات ذیل تجاوز محسوب می‌شود:

الف) اعلان جنگ.

ب) تهاجم به وسیله قوای مسلح یک مملکت حتی بدون اعلان جنگ به خاک مملکت دیگر.

ج) حمله به وسیله قوای بری و بحری یا هوایی حتی بدون اعلان جنگ به خاک یا به سفاین یا به هواپیماهای مملکت دیگر.

د) کمک یا همراهی مستقیم یا غیر مستقیم به متجاوز." اما دریغ که در منطق روابط بین الملل بدون قدرت و اراده معاهدات مغفول می مانند و کاغذها تنها بایگانی ها را پر می کنند. 

سوم: با اشغال کامل خاک ایران و فرمان ترک مخاصمه از جانب دولت ایران به قوای کشور در پنج شهریورماه همان سال معاهده ای میان دولت ایران و دول اشغالگر منعقد می شود که به موجب آن دولتین متعهد می شوند که شش ماه پس از پایان جنگ قوای خود را از خاک ایران بیرون ببرند. محمدعلی فروغی نخست وزیر وقت در دفاع از این توافق در مجلس شورای ملی و در پاسخ به پرسش یکی از نمایندگان درباره ی قوای اشغالگر می گوید" می آیند و می روند و به شما کاری ندارند!" اما شش ماه از پایان جنگ می گذرد و دولت شوروی قوای خود را از ایران خارج نمی کند و موتور محرکه‌ی فتنه‌ی تازه در آذربایجان و کردستان می شود. آن جریانات به روایتی با تدبیر احمد قوام نخست وزیر وقت و به روایتی با التیماتوم ایالات متحده به شوروی در اولین مواجهه از نوع جنگ سرد خاتمه می یابد اما باز نشان می دهد هیچ تفاهمی بدون قدرت ضمانتی برای یک کشور و ملت نمی شود. در هشتاد سالگی آن اتفاق نامبارک که بدون هیچ توضیح و شرحی و تنها با دوخط یادداشت به دولت ایران صورت گرفت می توان آموخت که قدرتمند شدن کلید اجرای تفاهم،توافق یا صیانت از منافع یک ملت است.

*کارشناس روابط بین الملل

310 310