مروری بر پیشینه یک هنر اصیل/ همه چیز درباره تعزیه در قزوین

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها - فاطمه جهانبخش: عزاداری برای سید و سالار شهیدان اشکال مختلفی دارد و به تعداد قبایل و قومیت‌ها و گاهی شهرهایی که در ایران و در کشورهایی که شیعیان در آنجا سکونت دارند متفاوت است، درواقع هرکس می‌کوشد بسته به فرهنگ قالب محل زندگی خود عرض ارادتی داشته باشد.

یکی از هنرهایی که در خدمت دستگاه بزرگ آل الله بوده و در استان قزوین به‌طور ویژه‌ای به آن پرداخته می‌شود، شبیه‌خوانی یا همان هنر دیرینه تعزیه است.

این هنر که از دیرباز در قزوین رواج داشته همچنان سبکی متفاوت در عزاداری است تا جایی که محرم‌های مردم قزوین به این نمایش آئینی ماندگار و دیرینه معطوف شده است. هرچند این روزها در قزوین به واسطه کرونا با عدم برگزاری تعزیه به صورت گسترده روبرو هستیم اما شور و اشتیاق مردم برای نشستن پای این هنر ماندگار همچنان پا برجاست.

قزوین، نقطه کلیدی شکوفایی هنر شبیه‌خوانی

حشمت‌الله اسلامی رئیس خانه تغزیه استان قزوین در گفت‌وگو با خبرنگار مهر در خصوص قدمت و ریشه تعزیه‌خوانی اظهار کرد: در آغاز سلطنت صفویان در ایران و با به تخت نشستن شاه اسماعیل اول عزاداری بر سیدالشهدا که تا پیش از آن در کشور ممنوعیت داشت آزاد شد و در پی آن اشکال مختلفی از عزاداری نظیر روضه‌خوانی و مداحی در شکل‌های اولیه خود پا گرفتند، تعزیه‌خوانی نیز در همان زمان آغاز شد، با این تفاوت که یک نفر به‌صورت آهنگین وقایعی که بر سروران کربلا گذشته بود را نقل می‌کرد.

رئیس خانه تعزیه استان قزوین گفت: این شکل از تعزیه خانی تا زمان زندیان ادامه می‌یابد و در این دوران تاریخی افراد بیشتری به اجرای شبیه‌خوانی وارد می‌شوند ولی تعزیه به‌صورت نوین و امروزی که ما شاهد آن هستیم، یعنی حضور افراد در نقش‌های مختلف موافق و مخالف از زمان قاجاریان باب شده است.

شبیه‌خوانی که به‌عنوان یک هنر اصیل خیلی از ریشه‌های خود را از قزوین می‌گیرد باید مورد توجه مسئولان فرهنگی باشد، در همین راستا در شهر قزوین هم‌محلی برای احداث تماشاخانه‌ای مناسب با تعزیه اختصاص داده شده است وی یادآور شد: از ابتدای این راه شهر قزوین از نقاط مهم و کلیدی در این هنر بوده است، برای مثال میرزا عبدالکریم قزوینی از اساتید بزرگ این هنر بوده و تعزیه‌گردانی هم می‌کرده و در ایام خاصی از سال در دولت‌خانه تهران تعزیه برپا می‌کرده است.

اسلامی اضافه کرد: طی سالیان متمادی بر هنرمندان بزرگ قزوینی در زمینه تعزیه‌خوانی افزوده شده است، استاد رضا مشایخی از چهره‌های برجسته کشور است که تعزیه‌خوانی ایشان بی‌نظیر بود، آقای احمد گیوه‌کش از دیگر چهره‌های قزوینی است که صوت زیبا و حزینی داشت و مخاطب را به‌شدت تحت تأثیر قرار می‌داد و از مفاخر تعزیه قزوین است.

رئیس خانه تعزیه استان قزوین با اشاره به این موضوع که در بسیاری از شهرها و روستاهای قزوین تعزیه‌خوانی هنوز اولین و برجسته‌ترین شیوه عزاداری است و در برخی روستاها مانند حصار خروان، شینقر، بکندی و رزجرد، حسینه های اختصاصی و شخصی برای برپایی تعزیه وجود دارد گفت: شبیه‌خوانی که به‌عنوان یک هنر اصیل خیلی از ریشه‌های خود را از قزوین می‌گیرد باید مورد توجه مسئولان فرهنگی باشد، در همین راستا در شهر قزوین محلی برای احداث تماشاخانه‌ای مناسب با تعزیه در ضلع شمالی گلزار شهدای گمنام پارک فدک (باراجین) اختصاص داده شده است که به‌زودی تکمیل و به بهره‌برداری خواهد رسید.

برای تعزیه‌خوانی، افراد باید از سنین کودکی آموزش ببینند

استاد رمضان حیدری نیز در گفت‌وگو با خبرنگار مهر با اشاره با یکدست بودن بیشتر نسخه‌های تعزیه در سراسر کشور اظهار کرد: قبل‌تر تا حدود ۳۰ سال پیش بیشتر متن‌های تعزیه به زبان ترکی بود ولی در این سال‌ها شعرای توانمند در دستگاه سیدالشهدا متن‌های فارسی بسیار مرغوبی را تهیه کرده‌اند.

وی ادامه داد: این متن‌ها دو خصوصیت خیلی ویژه دارد، در این نسخه‌ها وزن موسیقایی و آهنگ در دستگاه‌های مختلف موسیقی سنتی ایران و عمق مفاهیم مورد توجه قرار گرفته است و در این میان نسخ تعزیه قزوین به‌عنوان مهد تعزیه کشور جایگاه ویژه‌ای دارد.

این استاد تعزیه بیان کرد: باید گفت متونی که در قزوین مورد استفاده قرار می‌گیرند کمی با متون مثلاً تفرشی، اراکی و اصفهانی متفاوت هستند و به لحاظ محتوا سوزناکی بیشتری دارند.

این موافق خوان هنر شبیه‌خوانی عنوان کرد: تعزیه آهنگین و مرتب امروز به مقدار قابل‌توجهی مدیون هنر استاد محمد بخشی است، ایشان از ترومپت نوازان زبردستی هستند که با پیاده کردن موسیقی‌های مناسب در متن تعزیه کمک شایانی به پیکربندی این اجرا و هنر کرده‌اند و موجب شده است که در سراسر کشور یک نظم خاص در تعزیه حاکم باشد.

حیدری به لزوم آموزش تعزیه‌خوانی از سنین کودکی تأکید کرد و گفت: برای ورود به تعزیه‌خوانی باید این اتفاق از سنین کودکی بیفتد، کسی که بچه خوانی نکرده باشد هنر را نمی‌آموزد. لازم است که در این زمینه فرد به‌صورت سلسله مراتبی بالا بیاید، در این حالت با نقش‌ها، با هنرها و فنونی که در تعزیه‌خوانی وجود دارد آشنا می‌شود و اجرایش هم هنرمندانه‌تر می‌شود و برای مخاطب حالت باورپذیری بیشتری دارد.

وی بیان کرد: بعضی‌اوقات افرادی در گروه‌های تعزیه وارد می‌شوند که به‌واسطه طنین صدای خوب پذیرفته می‌شوند درحالی‌که آهنگ تعزیه که در گذشته نمود بیشتری داشت در این حالت رعایت نمی‌شود.

این استاد تعزیه‌خوانی یادآور شد: با رایزنی‌هایی که با اداره ارشاد استان قزوین انجام گرفته است قرار است که کلاس‌های تعزیه به‌زودی در قزوین راه بیفتد، قزوین با یک گذشته درخشان در رشد این هنر و این شکل از عزاداری می‌تواند تأثیر به سزایی در حفظ این هنر داشته باشد.

شمرخوان ها، بیشتر می‌گریند

به گزارش خبرنگار مهر، تعزیه‌ها از دو جانب موافق و مخالف خوان تشکیل شده‌اند که هرکدام در جایگاه خود با هنری که به کار می‌برند در جذب مخاطب و اثرگذاری کاری که انجام می‌دهند حائز اهمیت و دارای جایگاه ویژه هستند.

استاد حسینعلی نوری از مخالف خوان‌هایی است که بیش از ۴۰ سال در زمینه تعزیه فعالیت دارد، از کودکی به تعزیه علاقه داشته و در اوایل فعالیت خود به‌واسطه سن کم و نرمی صدا موافق خوان بوده است ولی کم‌کم صدایش سنگین شده و به مخالف خوانی روی آورده است.

وی می‌گوید: به سنین نوجوانی و بلوغ رسیده بودم و صدایم سنگین شده بود و مردم هم دیگر از صدایم در موافق خوانی لذت نمی‌بردند، تصمیم گرفتم دیگر موافق نخوانم، صاحبان تعزیه خواستند که بار دیگر با مخالف خوانی تعزیه را از سر بگیرم و این موضوع برایم بسیار سنگین بود، طوری شده بود که هر روز به قرآن توسل می‌کردم و از خدا می‌خواستم صدای ظریفم به من برگردد تا بتوانم موافق خوان باشم.

وی به نگاه‌های منفی عموم مردم به نقش‌های مخالف اشاره دارد و می‌گوید: تعزیه حضرت علی‌اکبر (ع) می‌خواندیم و زنان دور تا دور حیاط در پشت‌بام‌ها نشسته بودند، من در نقش شمر منقبت حضرت را می‌گفتم با این حال جو جگرسوزی بود و باعث شد یکی از مادران حاضر در مجلس این فضا را تحمل نکند و شروع به دشنام دادن کند! خیلی جاهای دیگر هم مردم به‌خوبی با نقش مخالف ارتباط می‌گیرند و نفرتی در دلشان رخ می‌دهد، ما در روستاها و شهرهای مختلفی برای اجرای تعزیه دعوت می‌شویم، بارها پیش آمده است که هنگام پذیرایی کسی دلش نخواهد که شمر خوان مهمان خانه‌اش باشد!

ارتباط قلبی نوری با امام حسین هم خاص خودش است: قلب ما که مخالف خوانی می‌کنیم خیلی زیاد از مصیبت‌های آل الله به درد می‌آید، در تعزیه‌ها هم در نقش شمر تلاش می‌کنیم که اشک بیشتری از مردم بگیریم و اشک خودمان هم همیشه جاری است.

وی از حال و هوای زیارت قبر امام حسین (ع) می‌گوید: زمان حکومت صدام در عراق به زیارت کربلای معلا مشرف شدم، در محل خیمه گاه به‌واسطه محدودیت‌های آن دوره در دل نسخه‌های آن حال را می‌خواندم و حس سنگینی داشتم و شاید این غمگین‌ترین عزاداری عمرم بوده باشد.

وی می‌گوید: باور دارم هر چه در زندگی‌ام به دست آورده‌ام، هر موفقیتی که در زندگی‌ام رقم خورده همه به برکت توجه سیدالشهدا بوده است، تأثیر ایشان را در همه جای زندگی‌ام دیده‌ام و این ارتباط ارزشمندترین چیزی است که در زندگی دارم.