بحران افغانستان؛ پنجشیر، دره 'شکست‌ناپذیر'

بحران افغانستان؛ پنجشیر، دره 'شکست‌ناپذیر'

• پل کرلی و لوسیا بلاسکو
• بی‌بی‌سی

۷ ساعت پیش

منبع تصویر، Alamy

توضیح تصویر،

دره پنجشیر، افغانستان

گزارش شده است که چندین هزار رزمنده ضد طالبان در دره‌ای دورافتاده با ورودی باریک، در فاصله حدود ۵۰ کیلومتری از کابل، پایتخت کابل برای مقاومت علیه طالبان آماده شده‌اند.

این اولین بار نیست که دره شگرف و خیره‌ کننده پنجشیر نقطه عطفی در تاریخ پرتلاطم معاصر افغانستان بوده است؛ یکبار در دهه ۱۹۸۰ میلادی سنگری علیه نیروهای شوروی بود در دهه ۹۰ هم علیه طالبان مقاومت کرد.

جبهه مقاومت ملی افغانستان، گروهی که اکنون در آنجا حضور دارند یک بار دیگر قدرت این دره را به یاد جهانیان آورد.

علی نظری، مسئول روابط خارجی این گروه به بی‌بی‌سی گفت:"ارتش سرخ با تمام قوتش نتوانست ما را شکست بدهد...و طالبان هم ۲۵ سال قبل...می‌خواستند این دره تصرف کنند ولی ناکام شدند و شکست سختی مواجه شدند."

این دره طولانی، عمیق و غبارآلود در حدود ۱۲۰ کیلومتر از جنوب غربی تا شمال شرقی در شمال کابل، پایتخت افغانستان امتداد دارد و با کوه‌هایی با قله‌های بلند که ارتفاع آن به ۳۰۰۰ متر می‌رسد، محافظت می‌شود. این کوه‌ها موانع طبیعی است که حفاظتی شکل داده برای افرادی که در آنجا زندگی می‌کنند.

تنها یک جاده ورودی باریک به آن وجود دارد که بین حصارهای بزرگ صخره‌ای و رودخانه پر پیچ و خم پنجشیر واقع شده است.

شکیب شریفی که در کودکی در آنجا زندگی می‌کرد اما پس از آغاز حاکمیت طالبان افغانستان را ترک کرد، می‌گوید: "تمام این منطقه یک جنبه اسطوره‌ای دارد. این فقط یک دره نیست. هنگامی که وارد آن شدید حداقل ۲۱ دره فرعی به هم متصل دیگر وجود دارد."

در انتهای دره اصلی، مسیری تا گردنه انجمن به طول ۴۴۳۰ متر منتهی می‌شود و به سمت شرق به کوه‌های هندوکش می‌رود. ارتش اسکندر کبیر و سپاه تیمور، آخرین فاتحان بزرگ کوچنشین آسیای میانه هر دو از این راه گذشته‌ بودند.

الیزابت لیک، استادیار تاریخ بین الملل در دانشگاه لیدز می‌گوید: "از لحاظ تاریخی، دره پنجشیر همچنین برای استخراج معادن از جمله جواهرات نیمه‌قیمتی مشهور بوده است."

این دره امروز دارای سد/بندهای آبی و یک نیروگاه بادی است. آمریکا در ساخت جاده‌ها و یک برج رادیویی که از کابل سیگنال دریافت می کند، در این منطقه کمک کرد. پایگاه هوایی سابق آمریکا در بگرام که ابتدا توسط شوروی‌ها در دهه ۱۹۵۰ ساخته شده بود، نیز فاصله کمی با دهانه این دره دارد.

مردم 'شجاع'

گزارش شده است که بین ۱۵۰ هزار تا ۲۰۰ هزار نفر در این دره زندگی می کنند. بیشتر آنها به زبان فارسی دری، یکی از زبانهای اصلی افغانستان صحبت می‌کنند و متعلق به قومیت تاجیک هستند.

تاجیک‌ها حدود یک چهارم جمعیت ۳۸ میلیون نفری افغانستان را تشکیل می‌دهند، اما پنجشیری‌ها به تاجیکستان، یکی از همسایه‌های شمالی افغانستان اتکا نمی‌کنند، در عوض آنها هویت محلی خود را دارند.

آقای شریفی که تا همین اواخر مدیرکل برنامه‌ریزی در وزارت کشاورزی افغانستان بود، پنجشیری‌ها را "شجاع، شاید شجاع‌ترین در افغانستان" توصیف می‌کند. او می‌گوید که مردم محلی با طالبان آشتی ناپذیرند و "عنصری از جنگخویی دارند، اما به شیوه‌ای مثبت". پیروزی های تاریخی علیه بریتانیایی‌ها‌، شوروی‌ها و طالبان "این مردم را جسورتر به بار آورده است".

منبع تصویر، Alamy

توضیح تصویر،

پنجشیر

پس از شکست طالبان در سال ۲۰۰۱، این دره از یک ولسوالی به یک استان ارتقا یافت. پنجشیر یکی از کوچکترین ولایات افغانستان است.

دکتر آنتونیو گیوستوزی ، یکی از محققان ارشد موسسه خدمات‌رسانی متحد سلطنتی (RUSI) می‌گوید: "تصمیم برای تبدیل کردن آن به ولایت، به تنهایی خود بحث برانگیز بود". او توضیح می دهد که رزمنده‌های پنجشیری در اوایل دهه ۲۰۰۰ قدرت زیادی داشتند. آنها به پس‌گیری کابل (از طالبان) کمک کرده بودند و "سهمداران شماره یک" شدند.

رهبران پنجشیری به پست‌های برجسته‌ای در دولت و ارتش گماشته شدند. این دره "خودمختار" شد و تنها ولایتی در افغانستان بود که والی‌ها و ولسوال‌های محلی نه افرادی ازخارج از منطقه، در آنجا منصوب شدند.

دکتر گیوستوزی می‌گوید: "به طور معمول، والی‌ها باید نسبت به مردم محلی به دولت وفادارتر می‌بودند...پنجشیر اما یک مورد خاص بود."

اهمیت استراتژیک

به گفته دکتر گیوستوزی "احتمالاً صدها" دره مشابه در افغانستان وجود دارد. اما این نزدیکی دره به جاده اصلی شمال کابل است که "اهمیت استراتژیک زیادی به آن می بخشد".

ورودی دره چندان دور از جایی نیست که بزرگراه اصلی کابل از دشت مسطح جدا شده و به سمت کوه، به طرف گردنه شاهراه سالنگ بالا می رود. تونل سالنگ جاده اصلی را به شهرهای شمالی کندز و مزارشریف وصل می‌کند.

منبع تصویر، Getty Images

توضیح تصویر،

رزمندگان ضد طالبان در آگوست 2021

آقای شریفی می گوید اهمیت پنجشیر به ترکیبی از عوامل مستحکم بستگی دارد.

"این تنها به دلیل ده‌ها موضع جنگی دورافتاده در دره نیست، این فقط به دلیل جغرافیای کوهستانی آن نیست، این فقط به دلیل پر غرور بودن مردم پنجشیر نیست. همه آنهاست. بسیاری از نقاط در سراسر افغانستان می‌تواند هر یک از این عوامل را به طور جداگانه داشته باشد."

در ایستادگی اخیر، تصور می‌شود که دره محل ذخیره انبارهای بزرگ سلاح نیز شده است. جنگجویان مستقر در دره در ۲۰ سال گذشته منحل شده و اسلحه خود را تحویل داده‌اند. دکتر گیوستوزی می‌گوید: "اما هنوز انبارهایی در آنجا وجود دارد".

"مقامات افغان که با پنجشیر ارتباط داشتند نیز اسلحه بیشتری به آنجا منتقل کرده‌اند، زیرا ‌آنها نگران رئیس جمهور کرزی و رئیس جمهور غنی بودند، اما در نهایت شرایطی پیش آمد که باید نگران طالبان می‌بودند. "

مردی که فرمانده نیروهای ضد طالبان در این دره است، احمد مسعود ۳۲ ساله، پسر احمد شاه مسعود، رهبر محبوب مقاومت در دهه های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ است.

• احمد مسعود: برای همه افغانستان ایستاده‌ایم نه فقط پنجشیر
• ذبیح‌الله مجاهد: مشکل پنجشیر حل می‌شود؛ آمریکا افغان‌ها را تشویق به خروج نکند
• احمد مسعود: اگر طالبان به پنجشیر حمله کند مقاومت خواهیم کرد

منبع تصویر، Getty Images

توضیح تصویر،

احمد مسعود در پنجشیر

احمد مسعود گفته است که رزمندگانش از حمایت نظامی اعضای سابق ارتش و نیروهای ویژه برخوردار هستند.

وی در مقاله‌ای که اخیراً برای واشنگتن نوشته، گفته است: "ما ذخیره مهمات و اسلحه داریم که از زمان پدرم با صبر جمع آوری کرده‌ایم ، زیرا می دانستیم که ممکن است این روز فرا برسد."

پدرش ملقب به "شیر پنجشیر" یکی از فرماندهان مجاهدین بود که حملات نیروهای شوروی و طالبان را خنثی کرد. خود پنجشیر هم ترکیبی از "پنج" و "شیر" است.

احمد شاه مسعود، فرزند یک ژنرال ارتش افغانستان بود که در این دره متولد شد. عکس‌های او او هنوز در بسیاری از نقاط در سراسر ولایت پنجشیر و در کابل، از بناهای تاریخی گرفته تا بیلبوردها و ویترین مغازه‌ها دیده می‌شود.

به خاطر او، دره پنجشیر پس از به قدرت رسیدن حزب چپگرای "دموکراتیک خلق افغانستان" در سال ۱۹۷۸، به مرکز مقاومت علیه "کمونیسم" تبدیل شد. اتحاد شوروی یک سال بعد از آن نیروهایش را وارد افغانستان کرد.

پروفسور الیزابت لیک، از دانشگاه لیدز می‌گوید:"او در جنگ شوروی و افغانستان به چهره مردمی مقاومت تبدیل شد...او کاریزما داشت و به طور فعال با رسانه‌های غربی در ارتباط بود. او همچنین یکی از رهبران اصلی مقاومت بود که شوروی مایل به مذاکره با او بود که او را بسیار مهم کرد."

منبع تصویر، Alamy

توضیح تصویر،

عکس‌های احمد شاه مسعود در پنجشیر

دکتر گیوستوزی می‌گوید در آن زمان مسعود با دیگر رهبران شورشی متفاوت بود.

"او تحصیل‌کرده بود، می‌توانست به زبان فرانسه صحبت کند، به آرامی صحبت می‌کرد و جذاب بود. فرماندهان دیگر افرادی خشن، بی سواد و احساساتی به نظر می‌رسیدند."

وی در سال ۲۰۰۱ دو روز قبل از حملات ۱۱ سپتامبر به آمریکا، توسط گروه تروریستی القاعده ترور شد و رئیس جمهور کرزی به او عنوان "قهرمان ملی افغانستان" داد.

با این حال، برخی می‌گویند این رهبر مجاهدین نیز جنایتکار جنگی بوده است. بر اساس تحقیقات دیده‌بان حقوق بشر در سال ۲۰۰۵، "احمدشاه مسعود در بسیاری از خشونت‌ها و بدرفتاری‌ها" که توسط نیروهای نظامی تحت فرماندهی وی در جنگ‌های افغانستان انجام شد، "دخیل بوده است".

غیر قابل تسخیر؟

از اواخر سال‌های بین ۱۹۸۰ و ۱۹۸۵، اتحاد جماهیر شوروی حداقل نیمی از حملات خود را به این دره ، از زمین و هوا راه‌اندازی کرد. سربازان روسی تجربه کمی در زمین داشتند و اغلب در معرض کمین قرار می‌گرفتند.

آقای شریفی می‌گوید شوروی از سمت چپ، راست و مرکز "متحمل هزار زخم شد". یکی از افراد که به "آقای دهشکه" شهرت داشت و ملقب به نوعی از مسلسل ساخت شوروی ملقب شده بود، زیر سنگی پنهان می شد و به سمت آنها شلیک می کرد، اما آنها هرگز نمی‌توانستند او را پیدا کنند "و این آنها را دیوانه می‌کرد".

آقای شریفی می‌گوید برخی از فرماندهان فعلی مربوط به پایان همان دوران هستند.

"آنها آموزش دیده بودند که تنها در پاسگاه‌ها بدون ارتباطات مناسب از مرکز فرماندهی بایستند. آنها می‌دانستند چگونه وضعیت را با صبر مدیریت کنند و ضربه وارد کنند."

منبع تصویر، Alamy

توضیح تصویر،

بازمانده هلی‌کوپتر از دوره تهاجم شوروی

دکتر گیوستوزی می‌گوید که شوروی موفق شد برای مدتی سنگری را در دره بسازد، اما این مدت زیادی دوام نیاورد.

او می‌گوید:"روس‌ها دلیلی برای ماندن ندیدند و نگه‌داشتن ارتش هم در آنجا خیلی چالش‌برانگیز بود...آنها می خواستند از بزرگراه اصلی شمال به جنوب محافظت کنند، اما درگیری‌ها در دیگرمناطق اطراف آغاز شد."

سلاح‌ها ، تانک‌ها و هواپیماهایی که از روس‌ها در دره پنجشیر باقی مانده بود، زنگ زدند که میراثی از نبردهای ناکام نظامی ارتش شوروی بود.

جانشین

احمد مسعود هنگام مرگ پدرش ۱۲ ساله بود. او در لندن تحصیل کرد و همچنین به مدت یک سال در دانشگاه نظامی سلطنتی سندهرست هم آموزش دیده است.

دکتر گیوستوزی می گوید: "او جذابیت پدرش را دارد اما به عنوان یک رهبر نظامی آزموده نشده است...او همچنین به مهارت‌هایی برای مذاکره درباره هرگونه توافق احتمالی تقسیم قدرت در سطح ملی نیاز دارد. زیرا بر خلاف برخی از چهره‌های قدیمی دولت، او شخصیت جدیدی است و چیز زیادی برای از دست دادن ندارد. او می تواند در بحث‌ها بیشتر مطالبه‌گر باشد."

پروفسور لیک می‌گوید سنجش این که در دره چه اتفاقی خواهد افتاد، سخت است.

"بدیهی است که او از اهمیت تاریخی پدرش و از میراثی که برایش مانده بسیار آگاه است. می‌شود دید که او همچنین میراث او را در سطح مشارکت بین المللی نیز ادامه می‌دهد."

"اما این بار، داستان متفاوت است. طالبان شهرها و شهرک‌های نزدیک را تصرف کرده اند و زنجیره تامین نیز مختل شده است. این مورد تعادل را تغییر می‌دهد."

منبع تصویر، Getty Images

توضیح تصویر،

احمد مسعود در آرمگاه پدرش در پنجشیر

خود احمد مسعود هم درخواست پشتیبانی داشته است.

وی در مقاله خود در واشنگتن پست نوشته است: "اگر فرماندهان جنگ طالبان حمله کنند، مطمئناً با مقاومت شدید از سوی ما روبرو خواهند شد ... با این حال ما می‌دانیم که نیروهای نظامی و تدارکات ما کافی نخواهد بود."

"تدارکات ما به سرعت تمام خواهد شد، مگر اینکه دوستان ما در غرب بدون تأخیر بتوانند راهی را برای تأمین ما پیدا کنند."