وقتی شیره جان درختان زاگرس دوای درد ایرانی‌ها نمی‌شود / کلاف سردرگم طلای سبز

به گزارش خبرنگار  گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از ایلام ، از سالیان دور ارتباط عمیقی بین جنگل‌های استان ایلام و زندگی مردمان این خطه وجود داشته است. حکایت مردمانی که تیشه بر دوش، سختی‌های کوهستان را زیر قدمهایشان آسان می‌کنند و رزق خود را از تن پر سخاوت درختان به دست می‌آورند.

سخن از تیشه "لَلوهای" کار کشته‌ای است که سالهاست تن خسته درختانِ "وَن" را می‌شکافد تا دوای درد‌های سرطانی را بمکد.

تابستان که از راه می‌رسد صدای تیشه با آوای خوش "هوره" درهم می‌پیچید، پیکر درختان کهنسال زخمی می‌شود و گستره جنگلی زاگرس در زیر بار کاسه‌های گلی (کیچله) چسبیده به تن درختانِ "بَنه" نمای تازه‌ای می گیرد و همانند قُلَکی می‌شود تا شیره ارزشمندی در آن جاری شود و بدین ترتیب بخشی از زاگرس نشینان گوشه‌ای از معیشت خود را با فروش این شیره تامین کنند.

خواستگاه سقز ایرانی

وَن، بَن، بَنه، کَلِ وَن، کُلَنگ یا سقز نام درخت پر خاصیتی است که در ایران ۵/۲ میلیون هکتار از پوشش جنگلی را به خود اختصاص داده و بیشتر در مناطق مختلف زاگرس می‌رویَد.

درختان بنه در کشور ما در دو ناحیه قرار دارند. ناحیه زاگرس با وسعت ۶ میلیون هکتار و جنگل‌های ایران تورانی ۴ میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار. سابقه بهره برداری شیره سقز در زاگرس به ۵۰۰ سال قبل برمی گردد.

ظرفیت تولید سالانه و امکان بهره برداری ۳۰۰ تا ۵۰۰ تن شیره سقز در زاگرس وجود دارد.

شیره سقز حاوی ماده مهمی به نام تربانتین هست که در صنایع نظامی و صنعتی و دارویی مورد استفاده قرار می گیرد.

به همین دلیل کشور‌های اروپایی از جمله آلمان و چین از جمله وارد کنندگان این شیره خام از ایران هستند.

از این درخت میوه‌ای به نام بنه یا پسته وحشی به بار می‌نشیند که تنقلات و نُقل دورهمی و تفریحات زاگرس نشینان است.

پوست این میوه‌ی ریز استخوانی، دارای چربی بسیار باارزشی است که در صنایع دارویی کاربرد دارد.

اطبای سنتی از برگ این درخت برای التیام درد‌های مزمن گوارشی نیز بهره گرفته اند.

درخت بنه کارخانه تولید شیره سقز است

ماده اصلی درخت بنه ، صمغ یا شیره این درخت است که استفاده دارویی فراوان دارد (ملین قوی)، ۲۵درصد از شیره سقز حاوی روغن پرارزش و صنعتی تربانتین است که در بازه گسترده‌ای از محصولات صنایع خوراکی و دارویی مصرف می‌شود؛ و در طول سال تنها ۴۵ روز در دسترس است و آنهم براثر گرمای آفتاب در درپی زخمی کردن تنه درخت درشهریورماه جاری می‌شود و در کاسه‌های گِلی که در زیر شکاف‌های ایجاد شده در تنه درخت تعبیه می‌شود جمع شده و پس از ۲۰ روز و با اقدامات بهره برداران محلی (للو‌ها) کاسه‌ها شکسته و محتویات آن که ماده‌ای سبزنگ و شفاف و البته بسیار چسبناک است جمع آوری می‌شود.

حاصل کار با ظرف‌های بزرگتر بوسیله چهارپایان از ارتفاعات صعب العبور به پایین منتقل می‌شود و پس از آن در چاله بزرگی نگهداری می‌شود تا آخرین روز برداشت با نظارت عوامل منابع طبیعی وزن کشی و بارگیری می‌شود.

در استان ایلام ۱۲۶ تعاونی بهره برداری وجود دارد. تمام فعالیت‌های مرتبط با بنه در استان از جمله توسعه نگهداری و بهره برداری از این درختان به جوامع محلی و مردم واگذار شده است.

بنا به گفته رضا احمدی مدیر کل منابع طبیعی استان ایلام؛ ظرفیت تولید سالانه بیش از ۵۰۰ تن شیره خام سقز در استان ایلام وجود دارد که هم اکنون حدود ۱۰۰ تن از آن برداشت می‌شود. خام فروشی شیره سقز در استان به طور ۱۰۰ درصد صورت می‌گیرد .

اداره کل منابع طبیعی استان ایلام سالانه یک میلیون اصله نهال بنه تولید می‌کند و برای کاشت در جنگل‌ها در اختیار بهره برداران قرار می‌گیرد که می توان از این پس بهره برداری شیره و میوه بنه را از این درختان انجام داد و به سایر درختان طبیعی در جنگل‌ها تعرضی وارد نکرد.

دست پُر درخت بنه در صنعت و دارو

براساس مطالعات صورت گرفته در کشور اسپانیا از این شیره سقز ما ۱۶۵ نوع محصول تولید می‌شود. 

برای درمان بصورت پماد در حوزه سالم سازی جوان سازی و التیام زخم و سوختگی از گونه دارویی این شیره استفاده می شود.

در سازمان غذا و داروی جهانی fta درخصوص اثرات قطعی شیره سقز بر درمان قطعی سرطان‌های معده و روده تاکید شده است.

از آنجاییکه که ایده و طرح‌های پژوهشی و مطالعاتی در دانشگاه‌ها کلید می‌خورد و برای تبدیل به عمل به شرکت‌های دانش بنیان دارویی ارسال می‌شود، بنابراین شرکت‌های دانش بنیان می توانند با اقدامات علمی و بهره گیری از توان و دانش نخبگان و دانشمندان جوان ایرانی زمینه‌ای فراهم کنند که مواد موثر در این شیره، استحصال و به دارو تبدیل شود.

سقز دارای تربانتین و کلوفان است که از درجه خلوص بالایی برخوردار می‌باشد. به طور کلی سقز جزو دسته صمغ‌هایی قرار می‌گیرد که دارای خواص دارویی، خوراکی و صنعتی فراوان است و در طب سنتی نیز مورد استفاده قرار می گیرد.

سقز در درمان یبوست، پاکسازی معده، جلوگیری از پوسیدگی دندان و جلای آن، رفع بوی بد دهان، تقویت چشم و درمان کچلی استفاده می‌شود. جویدن سقز سبب پاکسازی معده و دستگاه گوارش، رفع بوی بد دهان و خشکی دهان، جلوگیری از پوسیدگی دندان‌ها، می‌شود. سقز با باکتری‌های عامل زخم معده و زخم اثنی عشر مبارزه می‌کند.

از دیگر کاربرد‌های سقز می‌توان به استفاده از آن در داروسازی، صنایع پلیمری، چسب، رنگ و لاک اشاره کرد. املسیون موجود در خواص سقز در تهیه روغن‌های چاپ، پارکت و کفپوش استفاده می‌شود. کلوفان خام موجود در این صمغ، به عنوان حجیم کننده و پرکننده صمغ‌های گران بها، آهار کاغذ، چسب و از مشتقات آن در روغن‌های معدنی، مرکب چاپ روزنامه ها، محلول‌های چسبی، روغن‌های کابل، مایع جوشکاری، کف پوش، تهیه رزینات فلزی، صنایع کاغذ‌های اختصاصی و رنگ‌های سرامیکی است.

اثبات تاثیر مفید گیاه «سقز» برای بیماری کولیت

یک طرح تحقیقاتی دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه نشان داد گیاه «سقز» به دلیل خواص ضدالتهابی می‌تواند به عنوان یک داروی جایگزین مفید برای درمان بیماران مبتلا به کولیت باشد.

بر پایه نتایج این طرح تحقیقاتی که به «ارزیابی اثرات درمانی فرآوردۀ نانو از اولئورزین گیاه سقز (Pistacia atlantica) در مدل حیوانی کولیت» توسط دکتر محمدحسین فرزایی و پروفسور غلامرضا بهرامی و با همکاری دکتر شهلا میرزایی، مرضیه حاجی علیانی و هانیه دلفانی در معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی کرمانشاه انجام شد، مشخص گردید از نانو ذرات حاصل از صمغ گیاه سقز می‌توان برای تولید فرآورده دارویی طبیعی در درمان بیماری التهابی روده استفاده کرد.

این مطالعه نشان داد، گیاه سقز به دلیل خواص ضدالتهابی می‌تواند به عنوان یک داروی جایگزین مفید برای درمان بیماران مبتلا به کولیت باشد.

بیماری کولیت عمدتا با التهاب در بافت روده بزرگ همراه است که منجر به آسیب می‌شود. رژیم‌های مختلفی در درمان بیماری کولیت استفاده شده است، با این حال اثربخشی آن‌ها همچنان رضایت بخش نیست بنابراین مطالعه فوق به هدف کشف استراتژی‌های درمانی جایگزین کولیت انجام گرفته است

نبود صنایع تبدیلی

در حال حاضر استحصال انواع صمغ از طبیعت صورت می‌گیرد که در بسیاری از موارد با تخریب این گونه‌های ارزشمند همراه است.

برداشت صمغ نیازمند دانستن تکنیک‌های صحیح استحصال است که در بسیاری از موارد نادیده گرفته می‌شود و سبب تخریب و نابودی کل گیاه صمغی می‌شود.

بدلیل نبود کوچکترین صنایع تبدیلی و نداشتن هیچ برنامه‌ای برای استفاده از این شیره خام پر ارزش تمام صمغ بهره برداری شده از جنگل‌های ون در استان ایلام به استان‌های کرمانشاه و کردستان منتقل می‌شود و با شیره‌های استحصال شده در این استان‌ها جمع شده وبخشی از آن‌ها بصورت خام در عطاری‌ها بفروش می‌رسد.

بخش اندکی بصورت دستی و محلی نیمه فرآوری شده بعنوان آدامس یا سقز محلی دربازار و دستفروشی عرضه می‌شود.

چندین تن از این شیره خام در کارخانه صنعتی تولید آدامس ون در سنندج بکار گرفته می‌شود.

خام فروشی؛ آغاز سفر پر ماجرای سقز

از همان ثانیه‌های نخستی که بهره برداران محلی تیشه به دست می‌گیرند و گیوه هایشان را محکم می‌بندد و عازم کوهستان‌های زاگرس می‌شوند، تا ۴۵ روز پس از آن تمام شیره‌های بدست آمده را از چاه انبار‌ها خالی و بارگیری می‌کنند فقط به انتقال آن به خارج از این استان‌ها می‌اندیشند. جالب‌تر آنکه هیچ نهاد دولتی متولی چگونگی عرضه آن به بازار نیست.

ادارات منابع طبیعی استان‌های حاشیه زاگرس به منظور حفاظت از گونه‌های گیاهی بنه دستورالعملی داخلی تدوین کرده اند که بنا بر آن عملیات تیشه زنی و بهره برداری تا وزن کشی را زیر نظر دارند و حتی مجوز حمل آن را به خارج از استان نیز می‌دهند. پای شیره های سقز که از استان خارج شد، دیگر هیچ چشمی آنرا نمی‌پاید و هیچ دلی نگران سرنوشتش نیست. دقیقا همین جاست که سفر پرماجرای سقز ایرانی به دور دنیا آغاز می‌شود.

دو سوم کل شیره خام استحصال شده در کشور معادل ۹۰ درصد کل شیره درختان بنه ایران بصورت خام و البته قاچاقی به کشور‌های عربی صادر و آنجا بسته بندی می‌شود تا به مقصد کشور‌های اروپایی ارسال شود. خام فروشی صد‌ها تُن سقز بدون فرآوری به کشور‌های اروپایی مشکلی است که نیاز به توجه جدی دارد. درصورتی که اگر صنایع تبدیلی این ماده مهم اقتصادی در کشور وجود داشته باشد باصد‌ها برابر ارزش افزوده می‌توان آنرا در داخل تبدیل کرد.

در زمان بهره برداری شیره سقز هرکیلو بین ۱۰۰ تا ۳۰۰ هزار تومان خریداری می‌شود و وقتی به خارج صادر می‌شود پس از تبدیل به محصولا دیگر با مبلغی معادل ۵۰ میلیون تومان به کشور برمی گردد.

در سال گذشته ۵۳ تن از این شیره به اردن، کویت و امارات صادر شده؛ و بسیاری از آن به کشور عراق نیز قاچاق می‌شود در دوران جنگ عراق و امریکا این امر برعکس بود و سقز عراق به ایلام و کردستان قاچاق می‌شد و از ایران قصد خروج به کشور‌های دیگر داشت.

رویکرد جهانی به استفاده از گیاهان دارویی و ترکیب‌های طبیعی در صنایع دارویی، آرایشی - بهداشتی و غذایی و بدنبال آن توجه مردم، مسئولین و صنایع داخلی به استفاده از گیاهان دارویی و معطر نیاز مبرم به تحقیقات پایه‌ای و کاربردی وسیعی را در این زمینه نمایان می‌سازد. گیاهان دارویی یکی از منابع بسیار ارزشمند در گستره وسیع منابع طبیعی ایران هستند که در صورت شناخت علمی، کشت، توسعه و بهره برداری صحیح می‌توانند نقش مهمی در سلامت جامعه، اشتغالزایی و صادرات غیر نفتی داشته باشند.

گزارش: روح اله جام سحر

انتهای پیام / غ