ایران، گذرگاه دشوار پناهجویان افغانستانی به سوی ترکیه

 همزمان با به قدرت رسیدن طالبان، در ایران ابلاغیه‌ای جدید برای جلوگیری از ورود مهاجران افغانستانی صادر شده است. ترکیه دیوار بتونی ۸۱ کیلومتری در مرزش با ایران را تکمیل کرده است. یونانی‌ها نیز یک حصار مرزی ۴۰ کیلومتری در مرز خویش با ترکیه برپا کرد‌ه اند. لیتوانی تصمیم دارد دیواری در امتداد مرز خود با بلاروس بکشد. مقامات لهستان به نوبه خود از ساخت یک حصار دو و نیم  متری در مرز لهستان و بلاروس خبر داده‌اند. این دیوارها مرحله مرحله تا قلب اروپا در حال ساخت، تکمیل و تجهیزند. و حالا پس از وقایع افغانستان، تکاپوهای مرزی ضد پناهجو شدت گرفته است.

وزیران امور داخله کشورهای عضو اتحادیه اروپا در بیانیه‌ای مشترک سه‌شنبه ۳۱ اوت اعلام کردند که اجازه ورود پناهندگان افغان پرشمار و تکرار موج پناهندگی ۲۰۱۵ را نخواهد داد. ۲۰۱۵ پس از قدرت گرفتن «دولت اسلامی» (داعش) در جریان جنگ در سوریه و عراق بیش از یک میلیون تن به مرزهای اروپا پناه آوردند.

۳۱ اوت مهلت خروج و تخلیه از فرودگاه کابل به پایان رسید، و این تازه شروع موجی از مهاجرت از طریق مرزهای زمینی است. این روند البته از پیش آغاز شده است. آمارهای سازمان بین المللی مهاجرت نشان می‌دهد، در مرحله روستایی جنگ، و وقتی هنوز طالبان وارد شهرها نشده بود، تعداد مهاجران حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد افزایش یافته بود.

ایران : گذرگاهی به سوی ترکیه

پس از قدرت‌رسیدن طالبان در افغانستان، کارزاری در میان کاربران ایرانی در شبکه‌های اجتماعی شکل گرفته است با هشتگ #در_بگشای برای گشودن مرزها و پذیرش پناهندگان افغانستانی در ایران. مقامات ایرانی اما چنین خیالی ندارند. 

برخورد کارفرمایان، مأموران و مسئولان دولتی ایران با کارگران مهاجر افغانستانی، تبعیض‌آمیز، تحقیرآمیز، پلیسی و امنیتی است. آنها اغلب در شرایط غیراستاندارد، بدون بیمه و حمایت قانونی کار می‌کنند.

مهدی محمودی، مدیرکل امور اتباع و مهاجرین خارجی وزارت کشور ایران در گفت‌وگو با ایسنا، ایجاد اردوگاه‌های جدید برای پذیرش مهاجران افغان را «شایعه» خوانده و گفته است: «این موضوع اساساً تکذیب می شود و نباید مردم افغانستان به این شایعات توجه کنند.» 

حسین قاسمی،‌ مدیرکل امور مرزی وزارت کشور نیز از صدور ابلاغیه‌ای به استان‌های خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان و خراسان رضوی خبر داده که بنا به آن نیروهای مرزی در صورت حضور اتباع افغانستان در مرزها، آن‌ها را به کشور خود باز خواهند گرداند.

بنا به داده‌های کمیساریای عالی امور پناهندگان سازمان ملل، در طول سال‌های گذشته، حدود ۹۰ درصد پناهجویان افغان در کشورهای همجوار به‌ویژه پاکستان و ایران سکونت داشته‌اند. به دلیل ریشه‌های خانوادگی، بسیاری از پناهجویان این دوست ندارند که خیلی از کشورشان دور شوند. 

با این حال، ایران دیگر برای بسیاری از این مهاجران مقصدی برای رحل اقامت افکندن نیست. آن طور که الگوی مهاجرت افغانستانی‌ها در سه سال گذشته نشان می‌دهد، مقصد اصلی مهاجرت آنها نه ایران، بلکه ترکیه است؛ آنها ترکیه را ترجیح می‌دهند البته اگر بتوانند از دیوار مرزی میان ایران و ترکیه عبور کنند.

برخورد کارفرمایان، مأموران و مسئولان دولتی ایران با کارگران مهاجر افغانستانی، تبعیض‌آمیز، تحقیرآمیز، پلیسی و امنیتی است. آنها اغلب در شرایط غیراستاندارد، بدون بیمه و حمایت قانونی کار می‌کنند؛ و زیر فشار و تهدید دایم اخراج قرار دارند. دولت ایران نیز به طور نظامند از صدور و تمدید مجوز اقامت مهاجران افغانستانی سرباز می‌زند.

اشتغال کارگران مهاجر افغانستانی در ۱۶ استان غربی و مرکزی ایران ممنوع است. و مضاف بر این، آنها صرفاً اجازه کار در مشاغلی همچون کارهای ساختمانی و کشاورزی، کوره‌پزی، سنگ‌بری، بازیافت زباله، حفر چاه، قبرکنی، تولید کود شیمیایی و مانند آن را دارند؛ و اشتغال آنها در سوپرمارکت‌ها، رستوران‌ها، میوه فروشی‌ها و مانند آن ممنوع است.

در سالهای اخیر، بحران اقتصادی و سقوط ارزش پول ملی نیز از انگیزه‌های اقامت پناهجویان افغانستانی در ایران کاسته است.

در آذرماه سال گذشته، گروهی از نمایندگان مجلسی طرحی را برای «ساماندهی اتباع خارجی» پیشنهاد دادند که به موجب آن مهاجران بدون مجوز به جریمه نقدی تا ۱۰۰ میلیون تومان و بازگشت فوری به کشور مبدأ محکوم می‌شدند . این طرح، اجازه شلیک ماموران مرزی به خودروی حامل مهاجران را می‌داد.

 طرح جدیدتری که جمعی از نمایندگان برای «اصلاح قانون ورود و اقامت اتباع خارجی» در اردیبهشت ماه ۱۴۰۰ پیشنهاد دادند نیز همچنان خصمانه و مهاجرستیز است. بنا به ماده ۲ این طرح «دولت موظف است میانگین استفاده سالانه اتباع خارجی [مهاجران قانونی] از یارانه‌های پنهان از قبیل یارانه های انرژی، آموزش، مالی و اقتصادی و خدمات عمومی و… را محاسبه و در زمان تمدید پروانه اقامت ایشان در ابتدای سال اخذ کند. همچنین دستگاه های اجرایی از قبیل وزارتخانه ها و دستگاه های زیرمجموعه آنها و شهرداری ها موظفند هزینه تمام شده خدمت ارائه شده به اتباع بیگانه را اخذ نمایند.»

این مجموعه دلایل باعث شده که بسیاری از مهاجران تلاش کنند با عبور از ایران یا پاکستان خودشان را به ترکیه برسانند. به این منظور، آنها باید از دیوار مرزی‌ای عبور کنند که آنکارا خبر از تکمیل ساخت آن داده است.

وضعیت پناهجویان افغانستانی در ترکیه

ساخت دیوار مرزی ایران و ترکیه در سال ۲۰۱۷ آغاز شد. و در حال حاضر طول این دیوار ۸۱ کیلومتر است. بقیه خط مرزی نیز قرار است با خندق و سیم خاردار و نیروهای امنیتی پوشش داده شود. در سال ۲۰۱۹، بیش از دویست هزار مهاجر افغانستانی در مرز ترکیه دستگیر شدند که بسیاری از آنها بازگردانده شدند. 

در حال حاضر  تخمین زده می‌شود  بیش از ۲۰۰ هزار مهاجر افغان در ترکیه زندگی می‌کنند. هزینه سفر به استانبول، از جنوب افغانستان و از طریق  پاکستان و ایران چیزی بین ۸۰۰ تا ۱۰۰۰ هزار دلار است. برای تامین این هزینه، برخی از مهاجران البته مجبور می‌شوند چند سالی در ایران کار کنند و پول پس‌انداز کنند.

شرایط ترکیه اگرچه بهتر از ایران است، اما همچنان برای مهاجران افغانستانی سخت و غیرانسانی است. پناهجویان در ترکیه اغلب در اقتصاد غیرسمی و  غالباً به عنوان کارگر ساختمانی، کارگر خدماتی، کارگر تولید پوشاک یا پیشخدمت، آشپز و نظافت‌چی کار می‌کنند. و اشتغال غیررسمی نیز یعنی عدم‌برخورداری از حمایت اجتماعی، شرایط نامناسب کاری، درآمد پایین‌تر، ساعات کاری طولانی‌تر، و تبعیض. در حال حاضر، برآورد می‌شود بیش از حدود  ۱,۵ میلیون پناهجو (از جمله کودکان کار) در بخش غیررسمی و اغلب به عنوان کارگر کم‌مهارت مشغول به کار باشند. اغلب آنها سوری، و بخش عمده‌ای نیز افغانستانی هستند. 

پناهجویان افغانستانی و پاکستانی در انتظار کار روزمرد در استنابول-۱۲ ژوئیه ۲۰۱۶ 
عکس : Orlok- shutterstock.

۹۸ درصد از جمعیت پناهجویان ترکیه خارج از اردوگاه‌ها و در مناطق شهری و پیراشهری زندگی می‌کنند.

نه فقط شرایط کار که وضع کلی زندگی این پناهجویان بسیار پایین‌تر از حد استاندارد است. بسیاری از پناهجویان ساکن زیرزمین‌ها یا زاغه‌هایی اندکه فاقد تهویه مناسب ‌اندو از نور آفتاب نیز برخوردار نیستند. به دلیل اجاره‌های بالا، مسکن اشتراکی در بین خانواده‌های پناهجو خصوصاً در استان‌های بزرگ‌تر پدیده‌ای رایج است. به‌طورخاص، زنان پناهجو از دسترسی به وسایل بهداشتی محروم‌اند.

۱۴ آوریل سال گذشته، دفتر ریاست‌جمهوری ترکیه فرمانِ اجرایی‌ای را صادر کرد که به موجب آن تمام پناهجویان و مهاجران درون خاک ترکیه از حق دسترسی به خدمات درمانی عمومی در دوران عالم‌گیری برخوردار خواهند بود. با وجود این و علی‌رغم اصلاحات قانونی، مهاجران بدون کاغذ همچنان به دلیل ترس از گزارش‌شدن به پلیس و مهم‌تر از آن، دیپورت‌شدن، از رفتن به بیمارستان‌ها خودداری می‌کنند.

به همه اینها باید احساسات بیگانه‌هراس و ضدپناهجویی را نیز اضافه کرد که در سالهای اخیر با توجه به بحران اقتصادی در این کشور شدت گرفته است.