با فقدان مستند در حوزه باستانی‌شناسی رو به رو هستیم/ فقدان دستمزد برای کارگردان اولین مساله ما در سینمای مستند است

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری دانشجو- سپیده شریعت رضوی؛ مجموعه مستند ۷ قسمتی «ایران باستان» به کارگردانی پژمان مظاهری‌پور که با نگاهی متفاوت به بنا‌های تاریخی کشورمان در شبکه مستند تهیه و آماده پخش شده، از ۲۵ مردادماه روی آنتن شبکه مستند رفته است. پخش این مستند که به تاریخ مطالعات باستان‌شناسی بنا‌های باستانی کشورمان می‌پردازد، باعث شد تا با پژمان مظاهری‌پور کارگردان «ایران باستان» درباره ایده شکل‌گیری ساخت این مستند، مشکلات تولید و... گفتگو کنیم که در ادامه می‌خوانید.

فقدان مستند در حوزه باستانی‌شناسی

پژمان مظاهری‌پور کارگردان «ایران باستان» درباره ایده شکل‌گیری این مستند بیان کرد: من بیش از ۲۰ سال است در حوزه سینمای مستند باستان‌شناسی کار می‌کنم و معتقدم ما فقدان مستند در حوزه باستانی‌شناسی داریم و نیاز سینمای مستندمان است تا اینگونه مستند‌ها ساخته شوند پس «ایران باستان» بر اساس این ایده و در روند مطالعه بر کاوش‌ها و مطالعات باستان شناسی ساخته شد. روند بررسی‌های باستان‌شناسی کاوش‌ها و حفظ و نگهداری آثار باستانی و سپس در ادامه این قضیه شخصیت‌های باستان‌شناس، تاریخ مطالعات باستان‌شناسی یعنی محوطه‌هایی که قبلا باستان‌شناسی، کاوش و مطالعه شده و باستان‌شناسان و کسانی که کار می‌کردند و در قید حیات نیستند و یا محوطه‌هایی که در حال کاوش و در حال بازنگری و بررسی مجدد است، در دستور کار من برای ساخت «ایران باستان» قرار گرفت.

وی ادامه داد: اکثر مستند‌هایی که در حوزه میراث فرهنگی به تولید می‌رسد، مستند‌هایی با موضوع ایران‌شناسی است که به توضیح محوطه‌ها و مناظر طبیعی و اقلیم و موقعیت می‌پردازند، به سمت صنایع دستی و میراث ناملموس می‌روند و یا در ارتباط با معماری و تعریف بنا‌ها هستند، اما موضوع کمتر مستندی باستان‌شناسی است و تعداد آن‌ها انگشت شمار است.

توجه با تاریخ مطالعات باستان‌شناسی تخت‌جمشید

کارگردان «ایران باستان» درباره قسمت‌های مختلف این مستند عنوان کرد: زمانی که قرارداد ساخت یک مستند بسته می‌شود خیلی از اتفاق‌ها در حال رخ دادن است که در کنترل فرد نیست از سوی دیگر یکسری از اتفاق‌ها زمانی رخ می‌دهد که فیلمبرداری پروژه تمام شده است. از این بابت به این موضوع اشاره کردم که بدانید تنظیم این قضیه در حوزه باستان‌شناسی اندکی سخت است، اما چون من سال‌هاست در این حوزه کار می‌کنم، می‌دانم چه زمانی باید به سراغ چه سوژه‌ای رفت.

مظاهری‌پور افزود: تاریخ مطالعات باستان‌شناسی تخت‌جمشید یکی از موضوعاتی است که در «ایران باستان» بدان توجه شده است اگرچه آثار زیادی درباره تخت‌جمشید با موضوعاتی از جمله اینکه تخت‌جمشید مکان فرمانروایی چه کسی بوده است، سازه‌ها چه کارکردی داشته‌اند و... ساخته شده است، اما درباره مطالعات باستان‌شناسی تخت‌جمشید فیلمی تولید نشده است البته نمونه‌های خوب خارجی که به تاریخ مطالعات باستان‌شناسی تخت‌جمشید می‌پردازد، وجود دارد، اما نمونه ایرانی که به این موارد اشاره کند که تخت جمشید چگونه شناسایی شد؟ کاخ‌ها مربوط به چه دورانی بوده‌اند؟ چه اشخاصی زندگی می‌کردند؟ چه رفت و آمد‌هایی صورت گرفته است و... وجود ندارد و ما بر همین اساس روی این موضوع در «ایران باستان» کار کردیم.

«ایران باستان» به چه موضوعاتی پرداخته است؟

وی با اشاره به اینکه این مجموعه مستند موضوع‌های مستقل از یکدیگر دارد و به باستان‌شناسی کشور توجه دارد، توضیح داد: موضوع دیگری که در «ایران باستان» بدان توجه شده است کاوش‌های نجات‌بخشی پشت سد سیمره است. زمانی که سدی ساخته می‌شود محوطه پشت سد زیر آب می‌رود و این اتفاق به دلیل جبر سازه به ویژه در غرب کشور رخ می‌دهد. یکی از محوطه‌هایی که این اتفاق برایش رخ داده است، تنگه‌کافری است که یکی از مهمترین محوطه‌ها از هزاره چهارم پیش از میلاد تا دوره ساسانی بوده که با آب‌گیری سد زیرآب رفت و با پایین اومدن آب سد دوباره نمایان شده است. دکتر لی‌لی نیاکان مدیر طرح کاوش‌های این محوطه بود و ما هم در «ایران باستان» به فعالیت گروه باستان‌شناس این محوطه پرداختیم.

کارگردان مستند «تخت سلیمان» ادامه داد: گور‌های کلان سنگی در ارتفاعات رامسر که کاوش آن برعهده استاد محمدرصا خلعتبری بوده است و ما در زمان کاوش افتخار همکاری با ایشان را داشتیم، کاوش‌های باستان شناسی فصل ۲۲ تپه‌های هگمتانه که برعهده دکتر مهرداد ملک‌زاده بوده و ما موفق شدیم گزارشی با موضوع تفسیر‌ها و توضیح‌های فنی در حوزه معماری و دوره‌های تپه‌های باستانی هگمتانه و همدان همراه ایشان از محوطه داشته باشیم و بررسی وضعیت یک کشتی به جامانده روسیه که متعلق به دوران صفویه است، به سواحل دریای کاسپین مربوط می‌شود و کاوش آن برعهده دکتر حسین توفیقیان و دکتر نادری بوده است، از جمله موضوعاتی است که در «ایران باستان» بدان پرداخته شده است.

حرکت دو سویه میان باستان شناسان و مستندسازان

مظاهری‌پور با بیان اینکه کار مطالعاتی «ایران باستان» از سال ۹۵ آغاز شد و تصویربرداری این مجموعه مستند در سال ۹۶ اتفاق افتاد، گفت: از سال ۹۷ تا ۹۹ تدوین، مطالعه و جمع‌آوری اسناد، مصاحبه، نگارش و بازنگارش متون طول کشید چراکه «ایران باستان» مستندی پژوهشی است و باید نظر باستان‌شناس‌ها در هنگام کار گرفته می‌شد.

وی با بیان اینکه پژوهش اینگونه مستند‌ها نمی‌تواند توسط مستندسازان انجام شود، تصریح کرد: موضوعی که «ایران باستان» روی آن دست گذاشته است، موضوعی‌ست که یک عمر نیازمند کار مطالعاتی است یعنی من مستندساز هرچه قدر هم که مطالعه کنم، نمی‌توانم مانند یک هخامنشی‌شناس که ۲۰ سال کار مطالعاتی کرده است، به همه اطلاعات دست یابم پس در این مستند‌ها پژوهش توسط باستان‌شناس‌ها و پژوهش‌های سینمایی که قرار است پژوهش‌های انجام شده از مرحله اطلاعاتی تبدیل به تصویر و قصه شود، توسط فیلمساز انجام می‌شود و یک حرکت دوسویه‌ای در جریان است.

کم توجهی وزارت میراث فرهنگی به باستان‌شناسی

کارگردان «وادی هفت واد» درباره همکاری باستان‌شناسان با مجموعه مستند «ایران باستان» توضیح داد: من یکی از خوش‌اقبال‌ترین مستندسازانی هستم که باستان‌شناسان به من لطف دارند، با من همکاری می‌کنند و این موضوع یک افتخار در کارنامه کاری من هست. تا به حال پیش نیامده است که از باستان‌شناسی کمک بخواهم و با میل و رغبت به من کمک نکرده باشد.

مظاهری‌پور افزود: ما در ایران باستان‌شناسان باسوادی داریم آن‌ها دانشمندانی بی بدیل هستند. به ویژه باستان‌شناسان نسل جدید که افرادی باسواد، به‌روز و در ارتباط با جهان باستان‌شناسی هستند. باستان‌شناسان دانشمندان چند رشته‌ای محسوب می‌شوند، اما متاسفانه کشور در توجه به حوزه باستان‌شناسی همیشه اشتباه داشته و دچار نقصان، لرزش و کم‌لطفی به این دوستان بوده است. از سوی دیگر وزارت میراث فرهنگی بیشتر به بحث گردشگری و صنایع‌دستی که با اقتصاد و رفتار‌های اجتماعی ارتباط دارد، توجه کرده و برای باستان‌شناسی کمتر زمان گذاشته شده است.

ما گربه منطقه نیستیم بلکه سیمرغ منطقه هستیم

وی تاکید کرد: اگر به باستان‌شناسی توجه کنیم، می‌توانیم در اقتصاد، صنعت، رفتار‌های اجتماعی، نگارش تاریخ و سرآمد بودن در منطقه به لحاظ سیاسی موثر باشیم. متاسفانه آثار باستانی ایران توسط کشور‌های هم‌جوار به ثبت ملی می‌رسد و آن‌ها با آثار باستانی ما بازرگانی می‌کنند که نمونه‌های آن شامل این موضوعات می‌شود که ما مولانا را در ترکیه داریم، اما آن‌ها این شاعر را برای خود می‌دانند. از سوی دیگر جمهوری آذربایجان به دنبال ثبت ملی بازی چوگان و تاجیکستان به دنبال ثبت نوروز به نام خودشان هستند. این‌ها همه ارزش‌های امپراطوری فرهنگی ماست که متاسفانه به آن توجه نمی‌شود که اگر توجه شود رییس جمهور ترکیه آن سوی رود ارس نمی‌رود که برای ما شعر از ارس بخواند، چون این سمت و آن سمت ندارد تمام آن منطقه از آن ایران بزرگ است.

کارگردان مستند «جیرفت تمدن گمشده» معتقد است ما گربه منطقه نیستیم بلکه سیمرغ منطقه هستیم چراکه آثار باستانی ما و آنچه که ایران بزرگ نامیده می‌شود از سرزمین‌های اشغالی فلسطین تا مرز‌های چین و از آن سمت تمام منطقه قر‌ه‌باغ تا شیخ‌نشین‌های جنوب خلیج فارس تحت تاثیر امپراطوری فرهنگی ما هستند و می‌توانیم به لحاظ سیاسی نیز حرفی برای گفتن داشته باشیم.

فقدان دستمزد برای کارگردانان مستند

مظاهری‌پور در ادامه درباره چالش‌های ساخت مستند و موانع پیش‌روی تولید نیز مطرح کرد: ساخت فیلم مستند توسط دولت انجام می‌شود و ما در سینمای مستند بازار نداریم، اما از نکات بسیاری مهمی که در تولید مستند باید بدان توجه کرد، فقدان دستمزد برای کارگردان و تهیه‌کننده است هیچ کارگردان مستندی را در ایران نمی‌توانیم پیدا کنیم که بگوید دستمزد من چه قدر است که این موضوع اولین مانع برای تولید، اولین سد برای داشتن کیفیت خوب و اولین مساله ما در سینمای مستند است.

وی افزود: یک فیلمبردار و یا دیگر عوامل حقوق مشخصی دارند، اما اگر کارگردان چنین تعریفی از خود نداشته باشد، مجبور می‌شود برای امرار معاش کار‌های متعدد و مختلف را در یک زمان قبول کند تا حداقل در یک ماه ۱۰ میلیون تومان درآمد داشته باشد و گرنه نمی‌تواند زندگی عادی را در جامعه امروز و با اقتصاد ایران داشته باشد با این تفاسیر زمانی که برآورد یک کار ۲۰۰میلیون تومان و قرار است یک سال طول بکشد بدیهی است که ۱۲۰ میلیون تومان دستمزد کارگردان است، اما این سوال به وجود می‌آید که آیا باید با ۱۳۰ میلیون فیلم بسازد؟ یا زمانی که در تلویزیون قرارداد ۷۰ میلیون بسته می‌شود و قرار است کار در ۸ ماه جمع شود همه برآورد باید برای کارگردان در نظر گرفته شود تازه ۱۰ میلیون تومان هم باید بگذارد تا کار پیش برود.

کارگردان مستند بدهی انبوه تولید می‌کند!

کارگردان مستند «ایران از پس هزاره ها» با بیان اینکه در این مواقع کارگردان مستند بدهی انبوه تولید می‌کند، بیان کرد: حال شما به تمام مواردی که اشاره کردم باید حق بیمه‌هایی که نمی‌دانیم برای چه پرداخت می‌کنیم و مبالغ زیادی هم هست، اضافه کنید. به عنوان مثال اگر ۱۰۰ میلیون قرارداد می‌بندیم بیمه که پوشش و حمایت قوی هم ندارد، ۱۰ درصد آن را از ما می‌گیرد تازه اگر دستمزد سر موقع پرداخت شود. در نتیجه در یک فضای غیرهنری قرار می‌گیریم که باعث می‌شود تمرکزمان هم از دست برود.

مظاهری‌پور ادامه داد: اتفاق بسیاری بد دیگری که در سینمای مستند رخ داده این است که تمام کارگردان‌های ما تهیه‌کننده و تمام تهیه‌کنندگان کارگردان هم هستند. موارد انگشت شماری که به ۱۰ درصد هم نمی‌رسد، وجود دارد که تهیه‌کننده و کارگردان یکی نیستند که در این شرایط هم تهیه‌کننده کار خود را درست و دقیق انجام نمی‌دهد. در چنین شرایطی باید بگوییم که سینمای مستند درگیر چالش تولیدی است که طبیعتا روی کیفیت کار اثرگذار است.

وی در پایان درباره پروژه جدید خود خاطرنشان کرد: پروژه جدید من که برای تلویزیون تولید می‌شود، درباره محوطه باستانی شوش است که هم‌اکنون روی تاریخ مطالعات باستان شناسی‌اش کار می‌کنم. اتفاقات بدی در عصر قاجار و قرارداد‌هایی که با فرانسوی‌ها داشتند در شوش رخ داد که بخش اعظمی از آثار باستانی ما در شوش به غارت رفت که در حال حاضر در موزه لوور پاریس نگهداری می‌شود.

عوامل این مستند عبارتند از تهیه کننده: مریم حق پناه، کارگردان: پژمان مظاهری پور، فیلمبردار: مهدی باقری، تدوین: بابک بهداد و مریم حق پناه، گوینده: شهرام درخشان و کارشناسان: استاد محمدرضا خلعتبری، دکتر مهرداد ملک زاده، دکتر لی لی نیاکان، دکتر حسین توفیقیان و دکتر شاهرخ رزمجو.