احتمال تشدید آلودگی هوا در فصل پاییز، قانون هوای پاک و عملکرد فراقانونی نهادهای دولتی در ایران

حسین شهیدزاده، مدیر عامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران روز جمعه ۱۹ شهریور ماه از احتمال تشدید آلودگی هوا در فصل پاییز امسال در تهران و سایر کلانشهرها خبر داده است.

انتشار گزارش‌ها از بحران آلودگی هوا در ایران در حالی است که معاون نظارت و بازرسی امور تولیدی سازمان بازرسی کل کشور اعلام کرده است نهاد متبوع او برای کنترل آلودگی هوا در پایتخت و سایر کلانشهرها در ایران «توفیقی نداشته است.»

به‌نوشته خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، غلامعباس ترکی در نشست کمیسیون علمی و تخصصی با موضوع بررسی علل آلودگی هوای کلانشهرها که با حضور معاون سازمان محیط‌زیست و برخی از کارشناسان حوزه آلودگی هوا در سازمان بازرسی کل کشور برگزار شد، گفته: 

«در حوزه آلودگی هوا ما با انباشتی از قوانین مواجه هستیم ولی در عمل توفیقی برای کنترل به ویژه هوای پایتخت و بسیاری از کلان شهرها نداشته‌ایم.»

او بدون اشاره به ناکارآمدی قوانین جاری از جمله قانون هوای پاک در کنترل آلودگی هوا و همچنین تخطی سازمان‌ها و نهادهای دولتی از این قوانین در کشور گفته: 

«اگر بتوانیم قبل از آنکه یک تصمیم غلط در دستگاهی اجرا شود، هشدارهای لازم را ارائه کنیم و سیاست‌های درست اتخاذ و اجرا شود، هزینه کمتری پرداخته می‌شود و منافع بیشتری برای کشور و دستگاه اجرایی از نظر تامین اهداف و ماموریت‌های سازمان به دنبال خواهد داشت.»

حسین شهیدزاده، مدیر عامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران روز جمعه ۱۹ شهریور ماه با اشاره به احتمال تشدید آلودگی هوا در فصل پاییز امسال در تهران و سایر کلانشهرها گفته:

«در سال‌های قبل با آغاز فصل پاییز ارتفاع این لایه روی شهر تهران کم و در زمستان بسیار کاسته می‌شد به‌ویژه در شب‌ها به ۵۰ تا ۱۰۰ متر می‌رسید این در حالی‌ است که ارتفاع لایه اختلاط در روزهای گرم بیش از هزار متر است و هر آلودگی که تولید شود، ‌ توزیع می‌شود ولی بعید می‌دانم تاثیر آن در پاییز سال جاری به‌اندازه‌ای باشد که کیفیت هوای تهران را بهتر از سال گذشته بکند.»

طبق نظر کارشناسان، اگر شاخص کیفیت هوا بین عدد ۵۱ تا ۱۰۰ باشد، کیفیت هوا زرد رنگ و قابل قبول گزارش می‌شود. اگر این عدد بین ۱۰۱ تا ۱۵۰ و نارنجی رنگ باشد، کیفیت هوا ناسالم برای گروه‌های حساس شامل کودکان، سالمندان، بیماران قلبی و ریوی و زنان باردار است. کیفیت هوا زمانی به رنگ قرمز در می‌آید که شاخص آن فراتر از عدد ۱۵۰ رود. از این‌ رو چنانچه شاخص کیفیت هوا بین عدد ۱۵۱ تا ۲۰۰ باشد، گفته می‌شود که هوا برای همه افراد ناسالم است.

منابع رسمی در ایران، اواخر آذرماه سال گذشته، استفاده پالایشگاه‌ها، کارگاه‌ها و صنایع اطراف تهران و برخی دیگر از کلانشهرهای کشور از سوخت مازوت را یکی از عوامل اصلی آلودگی هوا در طی سال‌های گذشته اعلام کرده‌اند. استفاده بی رویه از مازوت و سوخت‌های غیر استاندارد دست‌کم در طی یک‌سال گذشته سبب شد شاخص آلودگی هوا در تهران به عدد ۱۹۰ هم برسد و آلودگی شدید هوا در پایتخت، برای هفته‌ها باقی بماند.

اعظم بهرامی، روزنامه‌نگارِ حوزه محیط زیست و کنشگر مدنی، با اشاره به قوانین جاری ایران در زمینه کنترل آلودگی هوا از جمله قانون هوای پاک می‌گوید: 

«مواد بسیاری از قانون هوای پاک مربوط به عملکرد‌های قوه قضاییه، سازمان محیط زیست است. گذشته از تعاریف ناقص و مبهمی که در قانون هوای پاک گنجانده شده، نهادهای یاد شده یا به این قانون عمل نکرده‌اند یا عملکردهای فراقانونی داشته‌اند.»

به‌گفته این روزنامه‌نگار، از آنجایی‌که در قانون هوای پاک، جزییات مواد قانونی، محل تأمین منابع مالی و مسئولیت نهادهای اجرایی به طور دقیق اعلام نشده، این قانون، کارآیی خود را از دست داده است.

در سال‌های اخیر و هم زمان با فرا رسیدن زمستان و سرد شدن هوا، بسیاری از نیروگاه‌ها برای تأمین سوخت خود به جای استفاده از گاز، از مازوت استفاده می‌کنند و همین امر باعث تشدید آلودگی در تهران و برخی دیگر از کلانشهرها شده است.

در ماده ۱۸ از قانون هوای پاک، مصوب سال ۱۳۹۶، وزارت نفت مکلف شده است «حداکثر تا سه سال پس از لازم الاجرا شدن این قانون»، سوخت تولیدی کشور از جمله بنزین، نفت گاز، نفت کوره و نفت سفید را مطابق با استاندارد ملی مصوب عرضه کند.» همچنین نهاد یاد شده مکلف شده از «تولید سوخت غیراستاندارد» نظیر مازوت جلوگیری کند.

اعظم بهرامی با اشاره به همین ماده قانونی، می‌گوید:

«در سال‌های گذشته تناقض روشنی در عملکرد وزارت نفت مشاهده می‌شود و این وزارت‌خانه خود از ناقضان این قانون است چرا که وزارت نفت مازوت را در اختیار وزارت نیرو قرار می‌دهد و وزرات نیرو هم بدون رعایت ملاحظات قانونی، از این سوخت غیر استاندارد استفاده می‌کند.»

به‌گفته این پژوهش‌گر محیط زیست، به‌کارگیری سوخت مازوت در دنیا از سال ۲۰۱۸ حتی در صنایعی نظیر کشتیرانی هم ممنوع شده اما در ایران این سوخت در نیروگاه‌هایی که در حوزه زیست شهری واقع شده‌اند، همچنان سوزانده می‌شود.

از رده خارج کردنِ خودروهای قدیمی و فرسوده در شهرها همواره به‌عنوان یکی از راهکارهای مدنظر کارشناسان برای کنترل آلودگی هوا در سال‌های گذشته بوده است. شورای عالی حفاظت محیط زیست در مرداد ماه ۱۳۷۷ طرحی را در جهت اجرای بند ب تبصره ۸۲ قانون برنامه پنج‌ساله دوم و بـرای کـاهش آلودگی هوای تهران به‌تصویب رساند که براساس آن مقرر شد از تردد وسایل نقلیه موتوری فاقد برگ معاینه فنی و وسایل دودزا و همچنین از تردد خودروهای فاقد کیـت (بـسته) و گـاز اسـتاندارد در تهران و سایر شهرستان‌ها جلوگیری شود. در این طرح همچنین رعایت استانداردهای یاد شده برای مینی بوس‌ها و اتوبـوس‌هـای دیزلـی و مینـی‌بـوس‌هـای گازسوز و اتوبوس‌های گازسوز هم مورد تأکید قرار گرفته بود.

در تبصره یکم و دوم از ماده هشتمِ قانون هوای پاک هم آمده است:

«دولت موظف است از محل صرفه‌جویی حاصل از بهبود و مدیریت سوخت ناشی از اجرای این قانون، سازوکار تسهیلات لازم جهت جایگزینی خودروهای فرسوده حمل و نقل عمومی با خودروهای نو را فراهم کند. همچنین دولت مکلف است در بودجه سالانه، ردیفی به منظور اعطای تسهیلات ارزان قیمت جهت جایگزین کردن خودروها و موتور سیکلت‌های فرسوده موجود با کارمزد چهار درصد و با بازپرداخت ۱۰ ساله تعیین کند و به‌تصویب مجلس شورای اسلامی برساند.»

بهرامی تخطی از قوانین یاد شده را ناشی از حضور مافیای خودرو در ایران می‌داند و در همین زمینه می‌گوید: 

«بخش قابل توجهی از آلودگی هوا در تهران و سایر کلانشهرها به کیفیت خودروهای تولید شده در ایران مربوط می‌شود. در این حوزه، مافیای خودرو به راحتی، بند و تبصره‌های قانونی را دور زده و از آنها عبور کرده است.»

آمار دقیقی از سوی منابع رسمی در ایران درباره مرگ و میرها و خسارات ناشی از آلودگی هوا در ایران منتشر نمی‌شود. در آخرین اظهار نظرها در این زمینه، عباس شاهوسنی، رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت ایران در اواخر دی‌ماه ۱۳۹۹ گفته بود:

«مواجهه طولانی مدت با آلاینده ذرات معلق PM۲.۵ در کشور سالانه باعث بروز ۴۱ هزار و ۷۰۰ مورد مرگ زودرس می‌شود.»