مساله کاغذ چگونه حل می‌شود/ سه دهه پیگیری برای حل معضل

به گزارش خبرنگار مهر یکی از مسایل و معضلات کنونی حوزه نشر بحث کاغذ است که افزایش افسار گسیخته آن در چند سال اخیر باعث ضرر بسیاری از ناشران شد و این مساله یکی از دلایل افزایش قیمت کتاب شده است. چندی پیش در خبرگزاری مهر از بیست ناشر در مساله کاغذ و چگونگی حل آن نظرخواهی کردیم که می توانید گزارش آن را اینجا ببنید. سیدمجتبی مؤمنی هم اخیر در مطلبی با نگاهی به فرمایشات رهبری انقلاب گزارشی درباره راه چاره این کالای استراتژیک نوشته است:

کاغذ و حوزه‌های مرتبط با آن، یکی از مباحث بااهمیت در حوزۀ تولید و انتشار کتاب محسوب می‌شود. موضوعات مرتبط با کاغذ را در یک نگاه کلی می‌شود به دسته‌های متعددی تقسیم کرد: جنس کاغذ، تولید کاغذ، صرفه‌جویی در مصرف و واردات و صادرات آن و... .

این موضوعات در نگاه ناشران و مخاطبان کتاب اهمیت بیشتری دارد. اهمیت موضوع از نگاه ناشر از این جهت است که برای تولید کتاب‌ها باید کاغذ مناسب را به‌اندازه و با قیمت مقرون‌به‌صرفه استفاده کنند. بدیهی است در صورتی که ناشران نتوانند کاغذ مناسب و با قیمت مقرون‌به‌صرفه پیدا کنند، این مشکل در قیمت تمام‌شدۀ کتاب‌ها به‌طور مستقیم خودنمایی کرده و قیمت کتاب‌ها افزایش چندبرابری پیدا می‌کند. همین افزایش قیمت در کاغذ، هم دغدغۀ مخاطب و هم مصرف‌کنندۀ کاغذ می‌شود. اگر همۀ این‌ها را کنار هم قرار دهیم، به‌صورت زنجیره‌ای و به‌هم‌پیوسته‌ای شاهد کاهش سرانۀ مطالعه، افت جریان تولید علم و تنزل سرانۀ پیشرفت علم خواهیم بود.

اهمیت موضوع کاغذ تا ‌جایی است که از سال‌های دور و از جنبه‌های مختلف، در ادبیات و اندیشۀ رهبر معظم انقلاب، حضرت‌آیت‌الله خامنه‌ای، به این موضوع اشاره شده و ایشان دربارۀ آن صحبت کرده‌اند.

ضرورت استفاده از کاغذ

در جست‌وجوهایی که دراین‌باره انجام شده، اولین صحبت‌های ایشان در خصوص کاغذ، ضرورت توجه به موضوع فرهنگ و ضرورت قراردادن کاغذ در اختیار دستگاه‌های تولیدکنندۀ محتواهای فرهنگی بوده است. ایشان در آذر ۱۳۶۸، در دیدار با اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی می‌فرمایند: «اگر ما امروز بودجۀ ارزی یا ریالی را به کار فرهنگی متوجه می‏کنیم، باید توجه نماییم که اگرچه ممکن است در کوتاه‌مدت، این بودجه به درد کارهای اقتصادی و گردش امور اقتصادی کشور ما نخورد، اما در اندکی بعد از کوتاه‌مدت، نه اینکه در بلندمدت زیاد، عایدی‌اش فوراً به خود ما برمی‏گردد؛ مثل همین مسئلۀ انتشارات و کاغذ که ما باید بتوانیم کتاب و نشریۀ علمی و امثال این‏ها را در اختیار داشته باشیم. باید کاغذ را در اختیار دستگاه‏های فرهنگی گذاشت تا بتوانند این کار مهم را انجام بدهند.»

کاهش هزینه برای مخاطب

این دغدغه در سال‌های بعد وارد ابعاد دیگری می‌شود. توجه به هزینۀ تمام‌شدۀ کتاب برای مخاطب، از جمله نکاتی است که رهبری به آن توجه می‌کنند. ایشان در سال‌ بعد، یعنی ۱۳۶۹، بعد از بازدید از نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، در مصاحبه با خبرنگار سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران، خطاب به ناشران می‌گویند: «سفارشی هم به ناشران می‏کنم. اگرچه خوب است که کتاب را در کاغذها و جلدهای اعلا چاپ کنند، اما بعضی از کتاب‌هایی که مشتری زیادی دارد، چاپ عمومی و مردمی هم برایش داشته باشند؛ یعنی با کاغذ کاهی و البته با چاپ خوانا منتشر کنند. چاپ باید خوب باشد؛ اما روی کاغذ کاهی بزنند و به میزان زیادی توزیع کنند تا ارزان‌تر تمام بشود و افراد متعدد و زیادتری بتوانند از آن‏ها استفاده کنند.»

توجه ایشان به موضوع کاغذ تا اندازه‌ای است که وقتی در سال 1375 از نمایشگاه بازدید می‌کنند و ناشران هیچ گله‌ای از جریان کاغذ ندارند، ایشان در مصاحبۀ تلویزیونی خود به آن اشاره می‌کنند.

برای اولین بار

اولین باری که ایشان به‌صورت مستقیم به جریان تأثیر کاغذ بر قیمت کتاب‌ها اشارۀ مستقیم کردند، در سال ۱۳۷۴ و بعد از نمایشگاه کتاب بود. ایشان بعد از بازدید از نمایشگاه بین‌المللی کتاب، در مصاحبه با خبرنگار سازمان صداوسیما به مسئلۀ کاغذ اشاره کردند و فرمودند: «مطلب دومی که من امروز فکر کرده بودم بگویم، مسئلۀ کاغذ است. من وقتی از ناشران دربارۀ مشکلشان و فروش کتاب می‏پرسم، بعضی بعد از سؤال من و بعضی بدون سؤال، به مشکل کاغذ اشاره می‏کنند. کاغذ در جامعۀ ما نباید یک کالای تزیینی و تجملاتی به حساب بیاید؛ بلکه باید یک کالای اصلی محسوب شود. کما اینکه دولت هم برای کاغذ واقعاً یارانه می‏دهد. علی‏ایّ‏حال، الان دولت به روزنامه‏ها، مطبوعات و ناشرین، کمک می‏کند. این کارها می‏شود؛ لکن در عین حال، مشکلات دارند.»

ایشان در ادامه، به‌صورت مستقیم به قیمت تمام‌شدۀ کتاب اشاره کرده و افزودند: «من می‏بینم کتابی را به قیمت گزافی می‏فروشند؛ در حالی که خریدار نمی‏تواند بخرد. من به مواردی برخورد کردم که قیمت‌ها به نظرم زیاد و بیش از اندازه‏ای که امروز مقتضی است، بود. این بدین خاطر است که ما از لحاظ کاغذ مشکل داریم. خلاصه، باید روی بازیافت، صرفه‏جویی و تولید کاغذ داخلی کار شود؛ یعنی کاری کنند که در کاغذ صرفه‏جویی شود.»

ایشان در انتهای مصاحبه‌شان، به ضرورت موضوع صرفه‌جویی به خصوص در حوزۀ کاغذ اشاره کردند و گفتند: «امروز با اینکه آدمی گاهی فکر می‏کند که دیگر حالا دوران "ادقوا اقلامکم، قارعوا بین سطورکم" نیست، می‏بینیم نه! اتفاقاً باز هم دوران همین‏هاست. باز هم باید قلم‌ها را ریز تراشید تا کاغذ کمتر مصرف شود و باز هم باید در باب کاغذ، صرفه‏جویی کرد تا به نیاز جامعه برسد. علاوه بر این، مسئلۀ بازیافت کاغذ و همچنین تولید کاغذ داخلی، باید ان‌شاءالله مورد توجه قرار گیرد.»

دغدغه‌مندی در موضوع کاغذ و اهمیت آن را می‌توان در سال ۱۳۷۵ به‌وضوح مشاهده کرد. به نظر می‌رسد که موضوع کاغذ و دغدغۀ ناشران در این سال تا اندازه‌ای تعدیل شده باشد. رهبر انقلاب در خرداد ۱۳۷۵ و بعد از بازدید از نمایشگاه، به موضوع کاغذ اشاره می‌کنند؛ اما این بار از نگاهی متفاوت: «نکته‏ای که باید عرض کنم، این است که ناشران ایرانی مثل سال‌های گذشته، از وضعیت کاغذ شکایت نداشتند. در سال‌های گذشته، گاهی از وضع نامطلوب کاغذ و سایر موارد چاپ و نشر گله و شکایت داشتند که امسال بحمدالله این‌طور نبود. الحمدلله این هم خبر خوبی است.»

یک مطالبۀ مستمر

ایشان در سال ۱۳۹۱، در بازدیدی که با همراهی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی وقت صورت گرفت، در خصوص ضروت توجه به کاغذ و رفع برخی از موانع تولید و نشر کتاب تأکید کردند: «وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید با کمک دولت، این موانع به‌ویژه موضوع گرانی کاغذ را برطرف کند.»

ایشان در ادامه و در خصوص تولید کاغذ در داخل کشور و ملی‌شدن تولید آن، این تولید را از جمله تولیدات امتداددار خواندند و خاطرنشان کردند: «مهم‌ترین تولید ملی، تولید امتداددار است و با برطرف‌شدن مشکلات کارخانه‌های کاغذ، قطعاً راه برای کتاب‌خوانیِ بیشتر و ارزان‌شدن قیمت کتاب باز می‌شود.»

پیگیری رهبر انقلاب در خصوص موضوع کاغذ از دستگاه‌های مسئول، موضوعی بود که در این سال‌ها به‌صورت متناوب در جریان بوده است. آخرین پیگیری ایشان در خرداد 98 و در حاشیۀ بازدید از نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران صورت گرفت.

در این بازدید و در غرفۀ مجمع ناشران انقلاب اسلامی، میثم نیلی، مدیر این مجموعه، در حضور رهبر انقلاب مسئلۀ کاغذ را بزرگ‌ترین مشکل ناشران دانست و گفت: «متأسفانه در کاغذ خودکفا نیستیم. با اینکه راه‌های خودکفایی جلوی روی‌مان باز است.» در این زمان رهبر انقلاب گفتند: «وزیر صنعت شخص اجرایی و پیگیری است» و بعد با اشاره به وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی گفتند: «جلسه بگذارید و این مسئله را حل کنید. باید مسئلۀ کاغذ را حل کنید. این‌طوری نمی‌شود.»

با بررسی بخشی از نظرات و بیانات رهبر معظم انقلاب، به نظر می‌رسد که دغدغۀ تأمین، تولید یا قراردادن کاغذ در اختیار ناشران و سیاست‌گذاری درست در توزیع و تولید این محصول برای خدمت به جریان نشر، سابقه‌ای نزدیک به سه دهه دارد؛ اما متأسفانه در طول این مدت، اقدام اساسی و ماندگاری انجام نپذیرفته و بعضاً اقدامات موقت صرفاً به‌منظور تعدیل التهاب بازار کاغذ صورت گرفته است.