موسیقیدانی که با حسرت زیارت کربلا درگذشت

به گزارش خبرنگار مهر، موسسه فرهنگی‌هنری ماهور دومین چاپ کتاب «اخبار و اسناد قمرالملوک وزیری در مطبوعات دوران قاجار تا عصر حاضر و آرشیو اسناد ملی» به کوشش مهدی نورمحمدی را با شمارگان ۵۰۰ نسخه، ۳۳۶ صفحه و بهای ۱۲۰ هزار تومان منتشر کرد. چاپ نخست این کتاب بهار سال ۹۹ با شمارگان ۵۰۰ نسخه و بهای ۷۵ هزار تومان منتشر شده بود.

کتاب حاوی دو بخش کلی است: بخش اول اخبار است که در آن هرگونه خبر مرتبط با قمرالملوک وزیری اعم از اعلان کنسرت‌ها و فروش صفحات گرامافون، خاطرات و نوشته‌های قمر، برنامه‌های او در رادیو، خاطرات و نوشته‌های دیگران درباره وی و اخبار بیماری، مرگ و خاکسپاری قمر از میان روزنامه‌ها و مجلات عصر پهلوی اول و دوم که برخی از آنها کمیاب یا دیریاب هستند، گردآوری و منتشر شده است.

بخش دوم به اسناد اختصاص دارد که همگی از آرشیو اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران استخراج و بازخوانی شده‌اند. این کتاب با توجه به ارائه نکات و آگاهی‌های نو و منتشر نشده، موجب شناخت بیشتر درباره قمرالملوک وزیری و زندگی و آثار او شده و دریچه جدیدی را به روی پژوهشگران و علاقه‌مندان این چهره فرهنگی، هنری و اجتماعی عصر پهلوی اول و دوم می‌گشاید.

قمرالملوک وزیری درگذشته به سال ۱۳۳۸ یکی از چهره‌های سرشناس موسیقی اصیل ایرانی بود. صفحات آثار او طرفداران بسیاری داشت و البته وجه دیگری شهرت او به دلیل فعالیت‌های اجتماعی خیرخواهانه و صفات والای انسانی‌اش بود. به شهادت تاریخ او سراسر عمر خود را در کمک به طبقات محروم و فرودست گذراند و آنچه را که از برنامه‌های موسیقی به دست می‌آورد در طبق اخلاق به مستمندان می‌داد و همین باعث شد تا اواخر عمر دچار وضعیت بد اقتصادی و پریشانی احوال شود.

او خصلت‌های نیک خود را حتی تا پایان عمر و روزهای بیماری و نداری‌اش حفظ کرد. اجرای کنسرت به نفع زلزله زدگان، سیل زدگان و کنسرت به نفع ساخت مقبره فردوسی از جمله یادگارهای اوست. اولین موسیقیدانی که به نفع ساخت مقبره فردوسی کنسرت اجرا کرده عارف قزوینی است. این کنسرت در تابستان سال ۱۳۰۰ خورشیدی همراه با پیانوی مشیرهمایون شهردار در باغ ملی مشهد به روی صحنه رفت. دومین موسیقیدان، کلنل علینقی وزیری است که در سال ۱۳۰۵ با ارکستر مدرسه عالی موسیقی در تالار مدرسه نظام به نفع ساخت مقبره فردوسی کنسرتی را به روی صحنه برد. بانو وزیری بعد از عارف قزوینی و کلنل وزیری سومین موسیقیدانی است که به نفع ساخت مقبره فردوسی کنسرت اجرا کرده است. این کنسرت در مهر ۱۳۰۹ در مشهد اجرا شد و حبیب سماعی نوازنده سنتور و محمدعلی شهابی نوازنده تار در این کنسرت با قمر همراهی داشتند.

ویژگی دیگر او این است که در طول سال‌ها فعالیت هنری هرگز از موازین موسیقی فاخر و چهارچوب موسیقی دستگاهی ایران خارج نشد. به دلیل همین ویژگی‌ها بود که بزرگانی چون محمدحسین شهریار و زنده‌یاد استاد جلال الدین همایی در وصف او اشعاری را سرودند. مهدی نورمحمدی در مقدمه خود این بیت از استاد همایی را آورده که:

ستارگان هنر بس دمیده‌اند و هنوز * شبان تیره عشاق روشن از قمر است

این کتاب اطلاعات مهمی را از زندگی و درگذشت این موسیقی‌دان به مخاطبان عرضه می‌کند. به عنوان مثال با این کتاب است که مخاطب متوجه می‌شود اندیشه اختصاص قطعه زمینی برای گورستان هنرمندان، پس از درگذشت قمر بین هنرمندان شکل گرفته است.در این کتاب همچنین عکس‌های تازه‌یافته‌ای از این بانوی هنرمند منتشر شده که پیش‌تر در هیچ منبع مکتوبی وجود نداشت. در نگاهی گذرا، برخی از ویژگی‌های مهم اخبار مندرج در قسمت اول کتاب که حاوی نکات ارزشمندی درباره قمر است و اطلاعات مهم و بعضاً تازه یابی را در اختیار علاقه‌مندان و محققان قرار می‌دهد عبارتند از:

- قمر به همراه موسی معروفی برای نخستین بار کنسرتی را در دستگاه نوا اجرا کرده که بر مبنای آگهی آن، اجرای صحنه‌ای آن تا سال ۱۳۰۷ در ایران سابقه نداشته است. لازم به ذکر است دستگاه نوا به همراه راست پنجگاه جزو دستگاه‌های مهجور ایرانی بود که در گذشته، بسیار به ندرت توسط موسیقیدانان اجرا می‌شد.

- در سال ۱۳۰۷ و سالهای بعد از آن، در مطبوعات از هنرمند، خواننده یا موسیقیدان با لفظ آرتیست یاد می‌شده است.

- قمر در سال ۱۳۱۵ همراه با ابوالحسن صبا کنسرتی را در سالن سینما تهران اجرا کرده است.

- مرور برنامه‌های موسیقی رادیو در سال‌های ۱۳۲۰ و ۱۳۲۱ حاکی از این است که قمر همراه با نوازندگی اساتیدی چون: علی اکبر شهنازی، مرتضی محجوبی، ابوالحسن صبا، حبیب سماعی و مهدی خالدی در رادیو به اجرای برنامه پرداخته است.

- برنامه قمر در رادیو از مهر ۱۳۳۲ به خاطر بیماری فشار خون و سکته قطع شده است.

- قمر در اواخر عمر و در دوره شدت یافتن بیماری، آرزوی رفتن به کربلا را در سر داشته است.

- اولین سکته او در سال ۱۳۳۳ روی داده است.

- قمر در سال ۱۳۱۶ به جرگه مریدان محمدحسن مراغه‌ای (ملقب به محبوب علیشاه) درآمده است.

شهرت این هنرمند به قدری زیاد بود که نشریات مختلف درباره او می‌نوشتند و یا از او انتقاد می‌کردند. در این کتاب اخباری از روزنامه‌های مختلفی چون شفق سرخ، اطلاعات، ایران، تهران مصور، کوشش، کیهان و… منتشر شده است.

این میان مطلب روزنامه «شفق سرخ» به مدیریت علی دشتی، بسیار جالب است. گویا در شماره‌ای از این روزنامه، اعلانیه‌ای به امضای علی نقی وزیری منتشر می‌شود مبنی بر ایجاد مدرسه موسیقی که در آن نوشته شده بود از پذیرفتن بانوان مسلمان برای هنرجویی معذورند. وزیری پاسخی به اعلانیه به شرح زیر داده است که در ۱۴ بهمن ۱۳۰۲ منتشر شد:

«آقای دشتی ما زن‌های طهران هرچند هم به عقیده سرکارعالی نالایق باشیم، اینقدر فهمیده‌ایم که قوانین مقدسه شریعت مطهر اسلام جز در بعضی از موارد، مانند جهاد و… زن و مرد یکسان است. اگر موسیقی حرام است و در شریعت مقدس اسلام این عمل حرمت دارد، چه مردهای مسلمان و چه زن‌های مسلمه بایستی از این عمل پرهیز نمایند. چه دلیل دارد که مردها مجازند این صنعت را بیاموزند و زن‌ها از آموختن این صنعت لطیف محرومند...

آقای دشتی اگر در مقابل این اظهارات من جوابی دارید مرقوم بفرمایید، شاید من اشتباه کرده‌ام. خیلی غریب است در مملکت ما هر شب در سالون گراند هتل برای مردها سینماست، تیاتر است، واریته است و هیچ روحانی و پیشنمازی اعتراض نمی‌کند. همین که می‌شنوند در فلان خانه واقع شده در گمنام‌ترین کوچه‌ها، زن‌ها می‌خواهند برای خودشان سینمایی ترتیب بدهند بدون آنکه یک نفر مرد هم در آن شرکت داشته باشد، فوراً داد و فریاد عوام و خرافه پرست‌ها بلند می‌شود که اسلام رفت.

یک نفر نیست که از این مردم بپرسد که چطور شده است که سینما و تیاتر برای مردها مباح است و از تماشایی که مردها به سینما یا تیاتر می‌کنند، اسلام به جای دوری نمی‌رود، ولی همین که زن‌ها بدبخت در یک بیغوله‌ای خواستند از سینما تماشایی بکنند، یعنی از سینماهایی که برای تصفیه اخلاق آنها بسیار مفید است، بدون آنکه بگذارند در مجلسشان مردی وارد شود، فوراً داد و فریاد یک مشت مردم بلند می‌شود که اسلام از ایران پرواز کرد… مگر بیست سال قبل نبود که متجاوز از ده‌هزار زن و مرد برای دیدن تعزیه در تکیه دولت جمع می‌شدند؟»