نگاه «آیتی» به تاریخ منتقدانه و تحلیلی بود

به گزارش خبرگزاری مهر، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی روز گذشته، چهارشنبه سی و یکم شهریورماه ۱۴۰۰ مراسم بزرگداشت مرحوم محمد ابراهیم آیتی، تاریخ نگار، مترجم و اسلام پژوه برجسته معاصر را در فضای مجازی برگزار کرد.

دراین برنامه حسن بلخاری رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، علی ناصری فرماندار شهرستان بیرجند، رسول جعفریان استاد تاریخ دانشگاه تهران، سید احمدرضا خضری استاد تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه تهران، محمد رحیم ربانی‌زاده استاد پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و محمد حسین آیتی استاد علوم‌ پزشکی دانشگاه تهران و نوه مرحوم دکتر آیتی به ایراد سخن پرداختند.

حسن بلخاری در ابتدای این نشست گفت: همانطور که می دانید مرحوم دکتر آیتی یکی از استادان برجسته دانشگاه تهران بود که متاسفانه در حوزه فرهنگ و اندیشه و نوآوری جزء جوان مرگان محسوب می شوند. چرا که ایشان در مهر ۱۳۴۳ شمسی طی سانحه رانندگی از دنیا می روند. و دریغ که اگر ایشان تا دهه‌های بعدی عمرشان زنده بودند چه بسیار آثاری که به کارنامه درخشان علمی خود نمی افزودند و چه شاگردان برجسته دیگری که تربیت نمی کردند. درحقیقت تخصص برجسته مرحوم آیتی تاریخ و علم تاریخ به ویژه تاریخ اسلام بود.

او افزود: این جمله شهید مطهری که فرموده بودند: «آقای آیتی، مورخی است که نسبت به تاریخ صدراسلام؛ به جرات می توان گفت در همه تهران و شاید همه کشور مثل او کسی را نداریم که به این تاریخ احاطه داشته باشد. کسی مثل او نیست که جزییات این قسمت از تاریخ را اطلاع داشته و به آن احاطه داشته باشد... همه سخنش را حجت و سند می دانند.»، نشان می دهد تخصص برجسته حضرت استاد مسئله تاریخ بوده است و آثاری که در این حوزه دارد، مثل تاریخ پیامبر اسلام که یکی از پاکیزه ترین کتاب ها در آشنایی با حضرت پیغمبر(ص) است؛ تاریخ عاشورا و تاریخ اسلام در اندلس و غیره، همه اینها بیانگر این است که ایشان در این حوزه‌ها از تبحر و استادی بسیار خوب و عالی برخوردار بوده و در عین حال منتقد برجسته ای نیز بودند .

استاد دانشگاه تهران ادامه داد: ایشان در کنار امثال جناب دکتر شهیدی رحمت الله علیه و دکتر فیاض، بنیانگذار نسل نوینی از مورخان مسلمان بودند که با تاملات شیعی سعی کردند تاریخ منقح و منزه از اسلام ارائه دهند. در حقیقت اینان نسل جدیدی از مورخان شیعه اند که آشنایی و اشراف کامل به تمامی سیره ها و تاریخ ها و ایام دارند- چون پیش از ظهور کلمه تاریخ در تمدن اسلامی، «ایام» به عنوان یکی از اصطلاحات تاریخی مورد استفاده بوده است- ؛ بنابراین با اشراف کامل بر همه این متون و در عین حال با رویکرد انتقادی و تحلیلی کار خود را پیش بردند.

بلخاری افزود: یکی از جملات مرحوم آیتی این است: «مورخ باید از احتمال تحریف تاریخ آگاه باشد و کار تاریخ نویسان و پژوهشگران پیشین را با دیده تردید بنگرد. از دیدگاه ایشان نتیجه پژوهش در تاریخ، آشکار شدن علل پیشرفت و بدبختی و زبونی ملت هاست.» این یک نگاه کاملا منتقدانه و هوشیارانه و نشانگر نگاه تحلیلی آن مرحوم نسبت به تاریخ است. گفته شده که امثال مرحوم آیتی، مرحوم فیاض و یا مرحوم شهیدی نگاهشان اینطور بوده است که کاملا هر چه بزرگان تاریخی گفته اند را پذیرفته اند؛ حال آنکه اینطور نیست. اینکه کار تاریخ نویسان و مورخان گذشته را باید به دیده تردید بنگریم، نشان دهنده نگاه نقادانه و تفسیری و تحقیقی این استادان فقید است.

رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در ادامه سخنان خود گفت: بنده در مقدمه و طلیعه ای که بر کتاب زندگی نامه استاد نوشتم این نکته را عرض کردم که شیعیان همت، استعداد و توانایی خودشان را در نگارش تاریخ ، بیشتر متمرکز روی بیان و شرح و حفظ و البته نگهداری و ترویج و شیوع و انتشار اقوال معصومین(ع) کرده، کمتر توجهشان را روی «تاریخ بما هو تاریخ» معطوف نموده‌اند. بنابراین اگر در تاریخ اسلام، حجم آثار شیعیان درباره تاریخ به ما هو تاریخ را با حجم کتب تاریخی اهل سنت مقایسه کنید، می بینید چقدر فاصله دارد. شیعه در حقیقت از منظر دیگری به این مسئله نگریسته است. از دیدگاه شیعه ما در زندگی ائمه معصومین از یک سو، بیان معانی، معارف، حقایق، تفسیر و شرح قرآن و از سوی دیگر تدام فیوضات قرآنی پیامبر خدا را از زبان معصومین را داریم؛ و آنچه که مهم است و اهمیت دارد حفظ اینهاست. مثلا شما نهج البلاغه را ببینید که چطور مرحوم سید رضی این کلام امیر (ع) راج مع آوری کرده است. صحیفه سجادیه و توحید مفضل را ببینید... با این دید همت و استطاعت و قدرتی که شیعه صرف حفظ این معانی کرد و الحق و الانصاف هم ستودنی و درخشان است؛ خیلی بیشتر از این است که مثلا یک تاریخ جامع درباره امیرالمومنین بنویسد و جزییات حیات تاریخی آن حضرت را شرح بدهد؛ بر بنیاد این معنا که تاریخ کنش ها و فعل و عملکرد یک معصوم در قلمرو اندیشه شیعی؛ خودش حجت است و مطلقا کاربرد و اهمیتش کمتر از وجه گویش نیست ؛یعنی شیعه ضرورت داشت که تاریخ را در کنار همت برای نقل احادیث باهم و هم سنگ ببیند. چرا؟ چون بنابر بر این امر بنیادی که کنش یک معصوم، بنا بر تعریف جامعی که از سنت وجود دارد قول و فعل تقریب معصوم است؛ بنابراین، هم سنگ و هم سطح است؛ چون گویش و کلام و حدیث و روایت حضرت معصوم است. لذا باید در این قلمرو تلاش می شد. چون وقتی امکان تحریف کلام خدا وجود دارد، در قلمرو کنش ها و تاریخ معصومین و انبیا هم امکان تحریف وجود دارد.

او افزود: شیعه در کنار تاملات جدی و روحانی خودش باید در این قلمرو هم تلاش می کرد تا تاریخ منقح و مطهری از جریان زندگی معصومین (ع) داشته باشد. به نظر می رسد این امر کمتر کار شده است و از این رو، بنده کار امثال دکتر شهیدی و دکتر آیتی را مهم می دانم که در این ۱۰۰ سال اخیر به صورت بسیار جدی و تحلیلی و انتقادی وارد این حوزه شده اند. این هم یکی از دلایل من برای ضرورت نگاه توامان و یکسان به تاریخ و روایت است. از سوی دیگر ممکن است در قلمرو خودی، گاهی غلبه احساس، عاطفه و عشق سبب شود یکسری مسائل به تاریخ معصومین (ع) نسبت داده شود که مطلقا هیچ نسبتی با آن بزرگواران ندارد. البته اگر از سر عشق و عاشقی باشد، عشق در جوهر خودش هم پیش برنده است در رسیدن به حضرت معشوق و هم محافظت کننده است که تحریف و خرافه روی ندهد. عشق اگر حقیقی باشد این دو خاصیت را دارد. هم جلو می برد هم حافظ این است که در عاشقی دروغ و خرافه و کذب وارد نشود. البته در مواردی عواطف عامیانه می تواند به یکسری بحران معرفتی منجر شود. یا می تواند بدعت هایی را وارد مذهب و دین کند که از جوهر حقیقت دین به دور است و سبب انحراف شود. در چنین قلمرویی حضور یک مورخ منتقد سبب می شود تاریخ بما هو تاریخ ارائه شود. در عین حال راه نفوذ موارد انحرافی و خرافی هم بسته شود.

بلخاری در پایان سخنان خود گفت: اجل نابهنگام در ۵۱ سالگی مرحوم آیتی را از ما گرفت. بعد از ایشان ما کمتر داریم کسانی که راه ایشان را کامل پیموده باشند. البته استاد رسول جعفریان یکی از چهره های بسیار فاضل معاصر دراین حوزه اند و این مسیر را ادامه می دهند. اما نکته حقیر را باید بسیار جدی گرفت که تاریخ به اندازه روایت ارزش و اهمیت و عظمت دارد. باید تفکر و مذهب شیعی این موضوع را به شدت جدی بگیرد و نهضت تاریخ نگاری مطهر و پاک در این عرصه آغاز شود؛ متاثر از جریانی که امثال مرحوم آیتی و دکتر شهیدی را ساختند.

آیتی؛ شخصیت چندوجهی

در ادامه رسول جعفریان سخنرانی کرد و گفت: محمد ابراهیم آیتی، آیتی از پژوهش و تحقیق در روزگار ما بود. دوست دارم عنوان صحبتم را تعبیری از شهید مطهری درباره محمد آیتی بگذارم، آنجا که ایشان ابراز تاسف کرد که «گوهر گرانبهایی از دست ما رفت». زمانی که روز جمعه ۱۷ مهرماه ۱۳۴۳ ایشان تصادف کرد و به رحمت خدا رفت عده زیادی از پژوهشگران و علما در اندوه فقدان این مرد بزرگ متاسف شدند. مرحوم آیتی بیرجندی از یک خاندان شناخته شده و برجسته از جنوب خراسان بود. خاندان آیتی، پدر و بسیاری از فامیل این استاد از چهره های برجسته علمی آن ناحیه بودند. ایشان هم با تکیه به چنین خاندانی وارد عرضه طلبگی شد. تحصیلاتش را در بیرجند و مشهد و بعد هم تهران دنبال کرد.

او افزود: مرحوم آیتی پژوهشگری اصیل، روحانی متعهد، یک چهره مصلح، مرشد و دردمند و در واقع یک شخصیت چندوجهی است که در همه جهات آثار بابرکتی از خودش به جای گذاشته است. این آثار همواره در زمان حیاتش و پس از رحلتش مورد استفاده جامعه ایران در همه سطوح و همه طیف ها بوده است. اولین شرح حال مفصل از ایشان به قلم خودش نوشته شده است. یک شرح حال خودنوشت که به درخواست مرحوم ایرج افشار از او تالیف شده بود. و بعد از رحلت ایشان ایرج افشار در مجله راهنمای کتاب، شرح حال مفصلی درباره ایشان نوشت. بعدها بسیاری از منابع همان شرح حال مرحوم افشار و همان چیزی که استاد آیتی درباره سوابق تحصیلی اش نوشته بود استفاده کردند. بسیاری از وب سایت ها و کتاب هایی که درباره خراسان جنوبی و بیرجند است شرح حال مرحوم آیتی را دارند. در کتاب تربت پاکان قم نیز به مناسبت دفن ایشان در تکیه ابوحسین قم، شرح حال ایشان را نوشته اند.

استاد دانشگاه تهران ادامه داد: حوزه تخصصی مرحوم آیتی هم تاریخ اسلام و هم فلسفه است. کتاب ۱۰۰ صفحه ای درباره اسفار اربعه ملاصدرا دارند. فهرست کتب ملاصدرا را با دقت درآوردند. رساله دکتری ایشان هم سال ۱۳۴۳ شمسی منتشر شد؛ همان ایامی که تصادف کرد. اما شهرت مرحوم آیتی بیشتر به تاریخ است و تدریسش در دانشگاه تهران که بنا به اشاره برخی افراد، درس تاریخ تمدن اسلامی بوده است. به هر حال کارهایشان در این حیطه است و احتمال می دهم کتاب هایی مثل تاریخ اندلس ایشان بیشتر به لحاظ تبحرشان در بحث تمدن اسلامی تألیف شده باشد.

جعفریان در بخش دیگری از سخنان خود گفت: سنگ مزار ایشان با انشای مرحوم مرعشی بوده است. چون مرحوم مرعشی زمینه این را فراهم کرد که در تکیه ابوحسین که مقبره العلما است دفن شوند. روی سنگ مزار اشاره شده است که معظم له دارای ملکات نفسانیه و جامع علوم عقلیه و نقلیه و مروج طریقه جعفریه بود. احتمال زیاد این را آقای مرعشی نوشته اند. آقای آیتی مرد روزگار خودش بوده است. تحصیلکرده حوزه دینی است ولی او درک کردکه نباید به حوزه اکتفا کند و به دانشگاه رفت و هم تحصیل و هم تدریس کرد. در میان چهره های دانشگاهی هم شناخته شده بود. با چند ناشر برجسته همکاری داشت؛ از جمله شرکت سهامی انتشار، بنگاه ترجمه و نشر که یکی از ناشران قوی آن دوران بود.

رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران تأکید کرد: مرحوم شهید مطهری شیفته او بود. شاید قریب به ۱۰ مورد با تاسف از درگذشت این مرد یاد می کند. جملات بسیار شگفتی دارد. مجموعه کتاب ماه را با هم منتشر می کردند که حاوی متن سخنرانی های افراد زبده بود و از سخنرانی های مرحوم آیتی و خود مرحوم مطهری هم در آن چاپ شده است. در این ۱۰ گفتار شهید مطهری می گویند: به جرات می توانم بگویم در تهران و همه کشور کسی را نداریم که به تاریخ صد ساله اسلام مثل آقای آیتی احاطه داشته باشد.

آثار علمیِ فاخر «آیتی»

سومین سخنران این نشست، سید احمد رضا خضری بود. او گفت: دکتر آیتی تحصیلات حوزوی خود را در شهر بیرجند، زیر نظر استادان به‌نام و برجسته ای که در آن روزگار بودند، از جمله ادیب نیشابوری پی گرفت. ذهن جست و جوگر و پرسش گر، او را به سمت یافتن مکانی که بتواند به جواب پرسش های ایجاد شده در ذهنش برسد هدایت کرد و باعث شد تا روانه تهران شود؛ وقتی که وارد تهران شد با فضای دانشگاهی از جمله مهم ترین دانشگاه امروز کشور یعنی دانشگاه تهران آشنا شد. از خوش اقبالی او یکی از همشهریان یا در واقع هم استانی های او در دانشگاه تهران، هم تدریس می کرد و هم رئیس دانشکده الهیات بود؛ استاد بدیع الزمان فروزان فر که همچون خورشیدی در دانشگاه تهران در سپهر علمی و ادبی ایران می درخشید. وقتی او متوجه شد مرحوم آیتی هم به تهران آمده اند از ایشان دعوت کرد تا به دانشکده الهیات برود و هم آنجا درس بخواند و هم در کنار درس خواندن تدریس نیز کند.

او افزود: مرحوم آیتی جزء معدود کسانی است که در میان روحانیون، زندگی خودنوشت دارد. داستان درس و بحث و تحصیلات و زندگی را به قلم خود آورده که در مقدمه یکی از کتاب های او هم منتشر شده است. ایشان چون ذهن جست و جوگری داشتند؛ بعدها تاریخ اسلام و تمدن اسلامی تدریس می کنند و مهم اینجاست که کانالی می زنند به سمت علومی که آن زمان مورد استقبال نبود، یعنی علومی همانند تاریخ اسلام و تاریخ تشیع... تدریس دروس تاریخ اسلام و تمدن اسلامی او را به این سمت می کشاند و جذب می کند و بعدها هم می بینیم آثار فاخری را در این حوزه ها به رشته تحریر درمی آورد.

استاد دانشگاه تهران تصریح کرد: آثار علمی این شخصیت برجسته دانشگاهی به دو دسته کلی تالیف و ترجمه تقسیم می شوند .در بحث تالیف، دکتر آیتی چند کتاب نگاشتند که دست کم چهارتای از آنها کتاب های دانشگاهی، علمی و مقبولی هستند که همین الان هم می توانند به عنوان کتاب علمی یا درسی یا تحلیلی و تحقیقی مورد استناد باشند. یکی از این ها کتابی بود که می خواستند درباره تاریخ اسلام بنویسند، اما به پیامبر اسلام ختم شد. عمر ایشان کفاف نداد. حتی تا سال نهم هجرت از زندگی پیامبر اکرم (ص) را تالیف کردند و بعد مرحوم شدند.

خضری در پایان گفت: در مورد ویژگی های شخصیتی این بزرگوار باید گفت که مرحوم استاد شهید مطهری، استاد احمد آرام و استاد ایرج افشار که هرکدام استوانه علمی بودند، به وارستگی و سلامت نفس او گواهی داده اند. او را بردبار و شکیبا ذکرکرده اند. آن مرحوم دقت و موشکافی علمی داشته است. از دانش های قدیم و جدید خودش را بهره مند کرده است . زبان‌دانی او هم مهم بوده است. بسیار کم گو و گزیده گو بود و دقیق و درست و خوش صحبت بوده است.

رعایت امانت در ترجمه متون

در ادامه برنامه محمد امین ناصح به ایراد سخن پرداخت و گفت: از انجمن آثار و مفاخر فرهنگی تشکر می کنم که مجموعه ای کوشا در معرفی چهره های ماندگار علمی و فرهنگی کشور به خصوص به نسل جوان است؛ اقدام انجمن در معرفی چهره ای چون مرحوم استاد دکتر محمد ابراهیم آیتی که حقیقتاً از چهره‌های شاخص تشیع و پژوهشگران ممتاز کشور در سده‌های حاضر است، بسیار ستودنی است.

او ادامه داد: یکی از وجوه ارزشمند مرحوم دکتر آیتی، دقت نظری بود که در حوزه ترجمه داشتند. بنده به دلیل حضور در گروه زبان و ادبیات انگلیسی دانشگاه بیرجند با ملاحظات ترجمه متون آشنایی دارم و با اطمینان عرض می‌کنم که برخی از آثار مرحوم دکتر آیتی به واقع مصداق عینی رعایت امانت در ترجمه است؛ آن مرحوم اهتمام ویژه‌ای داشتند که آنچه که مولف اصلی اثر در نظر داشته با ظرافت تمام و در عین حال با نثر فاخر فارسی ترجمه کنند.

عضو هیأت علمی دانشگاه بیرجند تأکید کرد: نکته مهم بعدی درباره شخصیت آن مرحوم شاگردپروری ایشان است. در دوره ای که مرحوم آیتی در بیرجند حضور داشتند؛ شاگردان مختلفی را در مدرسه معصومیه بیرجند پرورش دادند. این عزیزان نوعا امروز از علما ، وعاظ و روحانیون برجسته این خطه اند و وقتی پای صحبت شاگردان آن مرحوم می‌نشینیم، دلدادگی آنان نسبت به شخصیت و سلوک مرحوم دکتر محمد ابراهیم آیتی و خاندان محترم ایشان کاملاً آشکار است.

پیشگام در وحدت حوزه و دانشگاه

در ادامه علی ناصری طی سخنانی گفت: دکتر آیتی یکی از پیشگامان ترجمه و تالیف و به قول شهید مطهری(ره) یکی از بزرگ ترین مولفین و مورخین تاریخ اسلام بوده اند. زمانی که ایشان در دانشگاه تهران اقدام در جهت وحدت حوزه و دانشگاه را آغاز کردند؛ شاید کسی نمی پنداشت که فعالیت های دینی را بتوان با مباحث اکادمیک توام کرد. اما دکتر آیتی به عنوان یکی از پیشگامان این عرصه توانست اقداماتی ارزشمند و تالیفاتی گرانبهایی را از خودبه یادگار بگذارد. دکتر آیتی با نگارش کتاب هایی چون تاریخ عاشورا، تاریخ آندلس و ترجمه گران سنگی که از تاریخ یعقوبی کردند به عنوان یکی از پیشکسوتان این حوزه خودشان را تثبیت کردند.

او در بخش دیگری از سخنان خود گفت: دکتر آیتی ابتدا تحصیلات دینی خود را در مدرسه معصومیه بیرجند ، مدرسه ای با سابقه طولانی در تعلیم علوم دینی آغاز می کنند، بعد از تحصیلات مقدماتی راهی مشهد می شوند و در این شهر هم از محضر اساتید گران سنگی بهره می برند. بعد از سفر به تهران توانستند با جلب نظر اساتید دانشگاه تهران خصوصا استاد بدیع الزمان فروزان فر در حوزه تاریخ اسلام و فقه در دانشگاه تهران تدریس کنند. همزمان بعد از اینکه ایشان در علوم دینی به مدارج بالا رسیده بودند در سال ۱۳۳۴ دکتری فلسفه اسلامی را از دانشگاه تهران گرفتند و عملا نشان دادند بحث وحدت حوزه و دانشگاه آن هم در دهه ۳۰ کاری شدنی است و به عنوان یک چهره پیشتاز در این حوزه عمل کردند.

فرماندار بیرجند در پایان تأکید کرد: مرحوم آیتی همراه با شهید مطهری و آیت الله طالقانی که بعدها از اعضای موثر شورای انقلاب بودند، در این انجمن ماهانه علمی و دینی آثار بسیار ارزشمندی را تالیف کردند که به چاپ نیز رسیده است.

در ادامه این برنامه و در قالب یک فیلم کوتاه که به همت اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استاد خراسان جنوبی (شهرستان بیرجند) تهیه شده بود، خاطرات چهار تن از روحانیون و وعاظ برجسته بیرجند؛ آیت الله صدرالدین عارفی، حجت الاسلام شیخ اسماعیل دیانی، حجت الاسلام شیخ ابوالقاسم فولادی و حجت الاسلام سید حسن نجم الهدی عندلیب که از جمله شاگردان برجسته مرحوم دکتر محمد ابراهیم آیتی اند، برای مخاطبین برنامه پخش شد.

تقوا و نظم و برنامه ریزی در زندگی ؛ اولویت های «آیتی»

در بخش پایانی برنامه محمد حسین آیتی به ایراد سخن پرداخت و گفت: تشکر قلبی و عمیق خود و خانواده ام را از توجه ویژه به شخصیت و سلوک مرحوم دکتر آیتی ابراز می کنم و از انجمن معظم آثار و مفاخر فرهنگی که در امر بزرگداشت بزرگان و تعظیم به این عزیزان کوشا هستند، قدردانی می نمایم. همیشه تلاش می کنم از روش و منش و زندگی افرادی که موفق بوده اند استفاده ببرم و روش آن ها را به کار بگیرم. امروز به ویژه قشر جوان به این الگوبردار نیاز دارند؛ خصوصا الگوهایی از رجال برجسته دینی ایران.

او افزود: جنبه دینی و ایمانی مرحوم دکتر محمد ابراهیم آیتی در موفقیت هایی که کسب کرده اند، موثر بوده است. همچنین ظرفیت ذهنی و هوش و استعداد ایشان نیز قطعا در این موفقیت کمک کننده بوده است. وقتی در مورد زندگی دکتر محمد ابراهیم آیتی تأمل می کنم، می رسم به عمل ایشان به وصیت مولا امیرالمومنین (ع) که فرمودند «أُوصِیکُمَا بِتَقْوَی اللَّهِ وَ نَظْمِ أَمْرِکُمْ»؛ منتهی این هم باز ظرایفی دارد. تقوایی که مرحوم دکتر محمد ابراهیم آیتی داشتند و من از پدرم درباره ایشان شنیده ام، صرفا انجام واجبات و ترک محرمات نبوده است، معتقدم تقوا در عملکرد ایشان به معنی تصمیم گیری درست بوده است. به این معنا که بتوانیم وظیفه خودمان را در لحظه تشخیص بدهی.

استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران ادامه داد: افرادی تاثیرگذار می شوند و نامشان باقی می ماند که در برهه های مختلف زمانی توانسته اند وظیفه خودشان را درست تشخیص بدهند و به آن عمل کنند و من همیشه سعی می کنم به جوان ها بگویم وظیفه تان را انجام بدهید و باقی و نتیجه را به خداوند بسپارید. مثلا مرحوم آیتی در برهه ای از زمان به این نتیجه می رسند که فضای شهر بیرجند سقف اثرگذاری اش دیگر طوری نیست که بتواند ایشان را اقناع کند یا بتواند اثرگذاری ویژه داشته باشند. در یک تصمیم بزرگی با اینکه از نظر معیشتی در وسع کافی نبودند، تصمیم به مهاجرت می گیرند و به تهران می آیند. در تصمیمات بعدی ایشان نیز بحث تقوا خیلی اهمیت دارد. ایشان به هر حال از وعاظ مشهور شهر می شوند و پیشنهادات پر زرق و برقی دریافت می کنند اما قبول نمی کنند. با اینکه کامل در جریان هستم از نظر معیشتی مشکلاتی بوده است؛ این پیشنهادات را نمی پذیرند. این خیلی درس بزرگی است. باید به جوان ها و مسئولان محترم بگوییم پیشنهاداتی را که رد می کنید؛ خیلی مهم است. این درحقیقت نشان دهنده تقوا است که پیشنهادهای جذاب را بشود رد کرد.

آیتی در پایان سخنان خود گفت: نظم در استفاده از اوقات و برنامه ریزی دقیق هم از جمله ویژگی های مرحوم دکتر آیتی بود. ایشان عمر طولانی نداشتند؛ اما در این سال ها چند ده جلد کتاب تالیف کردند. چندین جلد کتاب ترجمه کرده اند. زبان انگلیسی را خودشان آموخته بودند که بسیار کار سختی بود. ترجمه های ایشان کماکان قابل استفاده اند و البته این ترجمه ها، جوایزی را هم به خود اختصاص داد. بدون برنامه ریزی و نظم و استفاده دقیق و صحیح از عمر و دقائق، قطعا این همه موفقیت ها برای ایشان حاصل نمی شود.

در پایان این نشست لوح سپاس و تقدیر انجمن آثار و مفاخر فرهنگی با حضور ریاست و معاونین پژوهشی و اجرائی انجمن به دکتر محمد حسین آیتی نماینده خاندان آیتی و نوه مرحوم دکتر محمد مهدی آیتی اهداء گردید.