علامه حسن زاده آملی به معنای حقیقی یک مربی دلسوز بود

خبرگزاری مهر -گروه دین و آئین- فاطمه علی آبادی: روز گذشته شهر آمل شاهد حضور گسترده مردم برای وداع با آیت الله علامه حسن زاده آملی بود. مرحوم علامه حسن حسن زاده آملی، از جمله عارفان عامل و فقهای بزرگی بودند که از هر فرصتی برای ابراز ارادت به خاندان عصمت و طهارت، خصوصاً حضرت امام حسین علیه السلام بهره می‌بردند و چه تقارن معنا داری که تشییع پیکر آن مرحوم در اربعین حسینی بود.

آیت الله حسن حسن‌زاده آملی در اواخر سال ۱۳۰۷ هجری شمسی مطابق با ۱۳۴۷ قمری برابر با ۱۹۲۹ میلادی در (ایرا) از توابع لاریجان آمل دیده به جهان گشود. نام اصلی ایشان حسن بن عبدالله طبری آملی است که به حسن زاده شهرت دارد. مقدمات علوم حوزوی و فراگیری علومی که بین طلاب متداول است را در مسجد جامع آمل آموخت، در این دوران که شش سال طول کشید از محضر علمایی چون: آیت‌الله میرزا ابوالقاسم فرسیو، آیت‌الله غروی، آقا شیخ احمد اعتمادی، شیخ ابوالقاسم رجایی لیتکوهی، شیخ عزیزالله طبرسی و مرحوم عبدالله اشراقی بهره گرفت. سپس در سن ۲۲ سالگی و در شهریور ۱۳۲۹ به تهران رفت و از محضر آیات: میرزا ابوالحسن شعرانی، حاج میرزامهدی الهی قمشه‌ای، حاج شیخ محمدتقی آملی، میرزا ابوالحسن رفیعی قزوینی، شیخ محمدحسین فاضل تونی، آقا میرزا احمد آشتیانی و سید احمد لواسانی استفاده کرد.

در سال ۱۳۴۲ به قم عزیمت نمود و از علامه سید محمدحسین طباطبایی و برادرش سید حسن طباطبایی و آقا سید مهدی قاضی طباطبایی بهره‌ها برد. و از همان سال در حوزه علمیه قم به درس و بحث و تحقیق و پژوهش اشتغال داشت.

اولین اثر ایشان تصحیح و اعراب گذاری و تحشیه نصاب الصبیان است و بطور کلی می‌توان نگاشته‌های وی را به پنج دسته: تألیف مستقل، شروح، حواشی و تعلیقات، تصحیح آثار دیگران و رسالات تقسیم نمود.

آیت الله حسن‌زاده آملی، آثار فلسفی و عرفانی مهمی مانند شرح منظومه، اشارات، اسفار اربعه و شرح فصوص قیصری را در دوره‌های متعدد تدریس کرده است. وی همچنین حدود ۱۷ سال به تدریس ریاضیات، هیأت مشغول بود.

به همین مناسبت با حجت الاسلام والمسلمین مسعود آذربایجانی از شاگردان مرحوم علامه حسن زاده آملی به گفتگو نشستیم که در ادامه حاصل آن را می‌خوانید:

مسعود آذربایجانی در گفتگو با خبرنگار مهر، درخصوص شخصیت علمی علامه حسن زاده آملی اظهار داشت: حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌های کشور شخصیت ارزشمندی را از دست دادند. علامه حسن زاده آملی ویژگی‌های کم نظیری داشتند؛ یکی از این ویژگی‌ها این بود که ایشان در علوم مختلفی همچون عرفان، فلسفه، بحث‌های حدیثی در تفسیر قرآن، ریاضیات، هیأت، نجوم و حتی علوم ادبی صاحب نظر بودند. علامه اساتید برجسته‌ای را دیده و از محضرشان استفاده کردند. ایشان در تتبع و جستجوی آثار علمی تلاش شبانه روزی داشتند، بسیاری از منابع علمی را نه تنها مطالعه می‌کردند بلکه با بهره‌گیری از محضر اساتید مختلف بخشی از آن منابع را اسنتساخ می‌کردند. از این جهت ایشان به بسیاری از متون علمی اشراف کامل داشتند.

مدیر گروه علمی فلسفه‌های مضاف مجمع عالی حکمت اسلامی از دیگر ویژگی‌های علامه حسن زاده آملی را شاگردپروری ایشان برشمرد و گفت: علامه به معنای حقیقی یک مربی دلسوز بودند و تقریباً در تمام کلاس‌ها در ابتدا، میانه و یا انتهای درس توصیه‌هایی درخصوص درست استفاده کردن از فرصت عمر بیان می‌کردند و می‌گفتند از عمر خود استفاده کنید، شما مشمول ابدیت هستید، شما هستید آنچنان که هستید. شما جاودانه هستید باید قدر این صنع الهی را بدانید و مراقب باشید که آن را آلوده نکنید؛ این تعابیری بود که علامه مرتب مطرح می‌کردند. پرورش نفوس و تربیت شاگردان در جهت تربیت الهی و معنوی برای علامه حسن زاده بیش از هر امری در اولویت قرار داشت.

حجت الاسلام والمسلمین آذربایجانی احترام به اساتید را یکی دیگر از ویژگی‌های برجسته علامه خواند و تصریح کرد: علامه معمولاً در درس‌های مختلف از اساتید خود از جمله مرحوم علامه طباطبایی، مرحوم آیت الله رفیعی قزوینی، مرحوم آیت الله الهی قمشه‌ای و سایر اساتید به نیکی یاد می‌کردند. با عشق و علاقه نکاتی که از اساتید آموخته بودند را بیان می‌کردند حتی نکات جزئی که شاید به نظر بی اهمیت باشد اما برای ایشان درس آموز بوده و در زندگی ایشان نقش داشته را به زیبایی بیان می‌کردند.

شخصیت علمی حسن زاده آملی در آثار و تالیفاتش مشهود است

وی اهمیت به تدریس و تدرس را از دیگر ویژگی‌های علامه حسن زاده آملی بیان و اظهار داشت: ایشان تا قبل از این چند سال آخر عمر شریفشان که به دلیل بیماری امکان تدریس نداشتند بسیار جدی به تدریس اهتمام می‌ورزیدند. با جدیت خط به خط کتاب‌ها و متونی که در حوزه‌ها به عنوان متن عرفانی تدریس می‌شد را دنبال می‌کردند. گاهی کتاب‌هایی با خود همراه می‌آوردند که در مطالب درسی به آن استناد کنند و یا شواهد یک مطلب را با استفاده از چند کتاب مختلف ذکر کنند. حضرت علامه بسیاری از اوقات زحمت و مشقت حمل چند کتاب رحلی را به خود می‌دادند تا بتواند در کلاس درس شواهدی از آن‌ها را نقل کنند. ‎

آذربایجانی با بیان اینکه علامه حسن زاده آملی به ادبیات فارسی، درست نویسی و روان نویسی بسیار اهمیت می‌دادند، گفت: کتاب‌ها و متون ایشان معمولاً نیاز جدی به ویرایش نداشت و خودشان ویراستار کتاب‌های خود بودند و آن‌ها را به دقت آماده نشر می‌کردند؛ کتاب‌هایشان از این جهت برجسته است.

مدیر گروه علمی فلسفه‌های مضاف مجمع عالی حکمت اسلامی با تاکید بر اینکه علامه در یک رشته خاص محدود نشدند و به رشته‌های علمی مختلفی اشتغال داشتند، ابراز کرد: ایشان در بحث‌های عرفانی آثار متعددی داشتند که از آن جمله می‌توان به «الهی‌نامه» اشاره کرد. الهی‌نامه مجموعه گفتگوها با حضرت حق است که به سبک مناجات خواجه عبدالله انصاری نوشته شده و برای عموم مردم مورد استفاده است. از دیگر آثار ایشان در حوزه عرفان؛ تصحیح رساله مکاتبات، تصحیح و تعلیق تمهید القواعد، تحفة الملوک، شرح فصوص الحکم، رساله‌ای در سیر و سلوک، رساله مفاتیح المخازن، رساله نور علی نور در ذکر و ذاکر و مذکور، عرفان و حکمت متعالیه است.

وی افزود: آثار علامه در حوزه فلسفه شامل تصحیح و تعلیق اشارات، تصحیح و تعلیق شفا، تقدیم و تصحیح و تعلیق آغاز و انجام، تقدیم و تعلیق رساله اتحاد عاقل به معقول، رساله‌ای در علم النفس تحت عنوان سرح العیون بی شرح العیون و غیره می‌شود. از جمله آثار علامه در مباحث کلامی می‌توان به؛ رساله تقدیم و تصحیح و تعلیق کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، رساله خیر الاثر در رد جبر و قدر و رساله فصل الخطاب فی عدم تحریف الکتاب رب الارباب اشاره کرد. آثار ایشان در تفسیر کتاب و حدیث شامل انسان و قرآن، انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه، تصحیح نهج البلاغه و مصادر و مآخذ نهج البلاغه و غیره می‌شود. در حوزه علم رجال، فقه و ریاضیات می‌توان به رساله اضبط المقال بی ضیط اسماً الرجال، تعلیقات عروة الوثقی، مجیزه‌ای در مناسک حج، تصحیح و تعلیق تحریر اقلیدس، تصحیح و تعلیق شرح بیرجندی بر بیست باب، دروس معرفة الوقت و القبله، رساله‌ای در ظل و غیره اشاره کرد. آثار ایشان در حوزه ادبی شامل تصحیح کلیله و دمنه، تصحیح گلستان سعدی، تصحیح و اعراب اصول کافی، قصیده ینبوع الحیات، دیوان اشعار، مصادر اشعار منسوب به امیرالمومنین (ع) و غیره می‌شود.

کوچک‌ترین ناراحتی و عصبانیت نسبت به خانواده و شاگردان برایشان بسیار ناگوار بود و اگر گاهی این مسئله برایشان اتفاق می‌افتاد سعی در جبران آن داشتند. البته بنده که مدتی افتخار حضور در کلاس درس ایشان را داشتم به یاد ندارم هیچ گاه نسبت به شاگردان و افرادی که در درس حاضر می‌شدند کوچک‌ترین بی‌احترامی کرده باشند

آذربایجانی ادامه داد: علامه آثار متفرقه دیگری نیز دارند. از آن جمله کتاب «هزار و یک نکته» ایشان است که مباحث بسیار ارزشمند و مفیدی را مطرح می‌کند. رساله کشکیل، ده رساله فارسی و مقالات بسیار ارزشمند و قابل استفاده دیگری از ایشان به جای مانده است.

علامه حسن زاده آملی؛ ابن سینای زمان

مدیر گروه علمی فلسفه‌های مضاف مجمع عالی حکمت اسلامی گفت: متأسفانه زمانی که بزرگانی مانند علامه حسن زاده آملی را از دست می‌دهیم متوجه می‌شویم که چه ظرفیت بزرگی داشتند و حسرت می‌خوریم که آنچنان که باید و شاید از ظرفیت ایشان استفاده نکردیم. البته علامه اهتمام جدی در تدریس، تدرس، تربیت و پرورش شاگردان حوزوی و غیر حوزوی داشتند. ایشان ارتباط خوبی با برخی از دانشگاه‌ها و اساتید دانشگاه داشتند، اساتید نیز از محضر ایشان بهره می‌گرفتند. اما به طور قطع از ظرفیت و سعه ایشان به صورت کامل و واقعی استفاده نشده است.

وی با اشاره به بعد معنوی علامه حسن زاده آملی، خاطرنشان کرد: بنده خود را دارای صلاحیت نمی‌دانم که در خصوص بعد معنوی و اخلاقی حضرت علامه صحبت کنم. اما در این حد می‌توانم بگویم ایشان در کتاب «انسان در افق عرفان» به برخی از احوالات عرفانی و معنوی خود اشاره کردند. از این مطالب خودنوشت می‌توان به بخشی از مکاشفات و احوالات معنوی ایشان پی برد.

آذربایجانی با تاکید بر اینکه علامه حسن زاده آملی به شدت اهل مراقبه بودند، اظهار داشت: کوچک‌ترین ناراحتی و عصبانیت نسبت به خانواده و شاگردان برایشان بسیار ناگوار بود و اگر گاهی این مسئله برایشان اتفاق می‌افتاد سعی در جبران آن داشتند. البته بنده که مدتی افتخار حضور در کلاس درس ایشان را داشتم به یاد ندارم هیچ گاه نسبت به شاگردان و افرادی که در درس حاضر می‌شدند کوچک‌ترین بی‌احترامی کرده باشند. ایشان همیشه با احترام، تکریم، بزرگ‌منشی و شاگردپروری برخورد می‌کردند.

مدیر گروه علمی فلسفه‌های مضاف مجمع عالی حکمت اسلامی با تاکید بر اینکه حضرت علامه بسیار متواضع و فروتن بودند، عنوان کرد: همه کارهایشان حتی خرید خانه را خودشان انجام می‌دادند و اجازه نمی‌دادند کسی کمک کند. به خصوص بعد از فوت همسرشان که شرایط بسیار دشوارتری داشتند باز هم از کسی کمک نمی‌گرفتند و خود شخصاً به مسائل رسیدگی می‌کردند. تمام رفتارهای علامه برای ما درس‌آموز بود. یکی از مهم‌ترین نکاتی که ما از ایشان آموختیم احترام و ادبی بود که نسبت به اساتید داشتند.

وی در پایان خاطرنشان کرد: امیدوارم حوزه‌های علمیه، دانشگاه‌ها و حتی مراکز علمی سایر کشورها بتوانند از آثار علمی و معنوی ایشان بهره ببرند. در تشبیه ایشان را می‌توان ابن سینای زمان و عارفی در قرن معاصر دانست که همه انسان‌ها باید از ثمرات وجودی ایشان بهره بگیرند و این محدود به شیعیان و حوزویان نیست. هر انسانی که طالب معرفت، حقیقت، معنویت و عرفان حضرت حق است و دوست دارد مراتب و درجات سیر و سلوک را بپیماید می‌تواند از اندیشه‌ها و تجربه‌های علمی و معنوی علامه بهره ببرد.