قصه «اهل ماتم» بوشهر ادامه دارد/از «چوشی» جنوبی‌ها تا «ناچ» کمیاب

خبرگزاری مهر – گروه هنر – علیرضا سعیدی: پرداخت کامل به آواها و نواهای مرتبط با ایام سوگواری شهادت حضرت سیدالشهدا در گذرگاه تاریخ به طور حتم نیازمند بررسی‌های همه جانبه ای است که انعکاس آن در گزارش‌های رسانه‌ای طبیعتاً فقط محدود به بازتاب چکیده‌ای از این اقیانوس بیکران می‌شود.

شرایطی که اگرچه در این سال‌ها به دلیل بعضی نگاه‌های تحریف یافته، غیر علمی و ممزوج با برخی دیگر از گونه‌های موسیقایی توسط بعضی از آواگران و ذاکران حسینی به سمت و سوی دیگری رفته و خوب یا بد با استقبال مخاطبان نیز مواجه شده، اما می‌تواند نمایشگر قدرت و عظمتی باشد که این نوع موسیقی‌ها به واسطه الهام از حماسه عظیم و تا ابد ماندنی عاشورا و البته نبوغ و استعداد مثال‌زدنی هنرمندان ایرانی دربرگیرنده ابعاد متنوع و جذابی هستند که گوش هر شنونده‌ای را نوازش می‌کند. و ای‌کاش تعداد بیشتری از ذاکران، نوحه خوانان و راویان موسیقایی این بخش مهم از تاریخ در خوانش آنچه به عزاداران و ارادتمندان حضرت سیدالشهدا ارائه می‌دهند، از این گنجینه گرانبها بهره مند شوند.

آنچه در سلسله گزارش‌های «نواهای محرمی به روایت مهر» پیش روی خوانندگان قرار گرفته، فقط بخشی از اقیانوس بیکران موسیقی نواحی ایران در حوزه نواها و نغمات مذهبی است که در هفتمین روایت از این نوشتار رسانه‌ای که در فصل تازه با محوریت آواهای سوگواری استان‌ها و مناطق مختلف ایران پیش روی مخاطبان گذاشته خواهد شد، به سراغ معرفی اجمالی آواهای سوگواری مربوط به استان بوشهر رفتیم.

یکی از پژوهش‌های موسیقایی در این حوزه سال ۱۳۹۱ به همت محسن شریفیان پژوهشگر موسیقی نواحی بوشهر در قالب پروژه «اهل ماتم ۱ و ۲» پیش روی مخاطبان قرار گرفت. ذکر این نکته هم لازم است که بخش‌های پژوهشی و صوتی این مجموعه توسط نشر «ماهور» به مدیریت محمد موسوی منتشر و به رشته تحریر در آمده و هم اکنون بخش دوم آن با اجازه ناشر در دسترس مخاطبان قرار می‌گیرد.

یک آواز دیرینه رایج در موسیقی بوشهر به نام «چوشی خانی»

چاووش خوانی در بوشهر و نقاط دیگر این استان بدون همراهی ساز اجرا می‌شود. این آواز که حالت برانگیختن را در حاضران ایجاد می‌کند شباهت زیادی به نغمات رایج در پرده‌های دستگاه چهار گاه از موسیقی ردیف ایرانی دارد محسن شریفیان در این بخش از نوشتار پژوهشی خود به معرفی «چوشی خوانی» یا همان «چاووشی خوانی» به عنوان یکی از گونه‌های مهم موسیقی منطقه بوشهر در ایام سوگواری اشاره کرده و توضیح داده است: «چوشی خوانی» از جمله آوازهای دیرینه رایج در موسیقی بوشهر است. چاووشی خوانان برای آگاهی مردم، دربدرقه یا استقبال زائرانی که به زیارت مکه معظمه و عتبات عالیات می‌روند، اشعاری را با آوازی خاص سر می‌دهند. با وجود اینکه چاووشی خوانی در بوشهر ویژگی‌های خود را دارد اما این رسم مختص این منطقه نیست. به این آواز در روستاهای اطراف بوشهر «چوش» می‌گویند و در اکثر مناطق ایران با نام «چاووش» رایج است. در اغلب این مناطق چاووش خوانی با ساختاری مشابه و اشعاری نزدیک به هم اجرا می‌شود.

چاووش خوانی در بوشهر و نقاط دیگر این استان بدون همراهی ساز اجرا می‌شود. این آواز که حالت برانگیختن را در حاضران ایجاد می‌کند شباهت زیادی به نغمات رایج در پرده‌های دستگاه چهار گاه از موسیقی ردیف ایرانی دارد. چاووشی خوانی در بوشهر به غیر از این مراسم با عنوان رسم اصلی و اولیه چاووش، در بعضی از مراسم سوگواری و تعزیه سالار شهیدان و یارانش، توسط نوحه خوانان مردم و سرخوانان زن و نیز در بعضی از روضه خوانی‌های سنتی توسط اهل منبر مورد استفاده قرار می‌گیرد.

برای شنیدن نمونه‌ای از فرم آوازی «چاووشی خوانی» یا «چوشی خوانی» منطقه بوشهر اینجا را کلیک کنید.

«ذکرخوانی» بعد از اجرای مراسم «سنج و دمام نوازی»

این پژوهشگر و نوازنده مطرح موسیقی منطقه بوشهر در ادامه این نوشتار و در معرفی فرم «ذکر خوانی» هم بیان کرده است: در بوشهر همچون اغلب مناطق ایران از دیرباز برای گرد آمدن مردم در محافل روضه خوانی، اشعاری را با نوایی خاص سر می‌دهند که به آن «ذکر» می‌گویند. «ذکر خوانی» بعد از اجرای مراسم «سنج و دمام» دومین رسمی است که حکم اعلام و آغاز مراسم مذهبی را دارد. در ذکر خوانی، جوان‌ها و کودکان محل در کنار بعضی از سالخوردگان در این مجلس شرکت می‌کنند. در هم خوانی ذکر معمولاً کودکان و نوجوانان آشنا به ذکرها، به دلیل جنس صدای خود ناخواسته با فاصله اکتاو و از دیگر همخوانان با آواهای ذکر را می‌خوانند.

در بعضی از مناطق استان بوشهر ذکرخوانی به معنی زنگ خبر برای اعلام زمان شروع مراسم مذهبی به ویژه روضه خوانی است. مردم محل وقتی صدای ذکر را می‌شنوند، بلافاصله منتظر شنیدن خبر می‌مانند. بدین ترتیب ذکر خوان‌ها بعد از خواندن ذکر محل و ساعت برگزاری مراسم را برای آگاهی مردم اعلام می‌کنند. از این رو در گذشته جهت جلب اهالی محل برای اطلاع از مسائل یا اتفاقات دیگر از خواندن ذکر استفاده می‌کرده‌اند. پیش از متداول شدن بلندگو، برای این منظور ذاکرین بر پشت بام مساجد یا محل برگزاری روضه خوانی می‌ایستادند و اهالی محل را برای شرکت در مراسم مذهبی فرا می‌خواندند.

برای شنیدن نمونه‌ای از فرم آوازی «ذکرخوانی» در منطقه بوشهر اینجا را کلیک کنید.

در بوشهر بعد از پایان «ذکر» چه اتفاقاتی می‌افتد؟

شریفیان ادامه داده است: در بندر بوشهر بعد از پایان ذکر، نوحه خوانی خاصی شروع می‌شود که به آن «پا منبری» می‌گویند. از این رو عده‌ای ذکر را مقدمه نوحه‌های پامنبری می‌دانند و آن را لازم و ملزوم یکدیگر می‌شمارند. پامنبری خوانی یکی از کهن‌ترین انواع نوحه خوانی و عزاداری شیعیان بوشهر محسوب می‌شود. آهنگ‌های پامنبری در واقع از قدیمی‌ترین نواهای موسیقی مذهبی بوشهر است. شاید بتوان گفت ریشه یا علل پیدایش اغلب نوحه‌های سوگواری فعلی – نظیر بعضی از نواهای سینه زنی سنتی بوشهر، نوحه مراسم تعزیه شب سوم حسین (ع) و غیره – از نوحه‌های پامنبری باشند.

در مورد تشابه بعضی از نوحه‌های سینه زنی بوشهر با نواهای پامنبری و نیز اجرای دقیقی بعضی از آهنگ‌های پامنبری در مراسم سینه زنی لازم به ذکر است – بعد از قدمت پامنبری نسبت به مراسم سینه زنی – در بوشهر، در گذشته، اغلب نوحه خوانان در ابتدا به فن و نوحه‌های پامنبری آشنایی داشته‌اند. آنها پیش از آنکه نوحه‌های تازه خود را در مراسم سینه زنی اجرا کنند در قالب نوحه‌های پامنبری آن را محک می‌زدند. این موضوع به شناخت نقش محوری و مادری پامنبری خوانی و نواهای آن کمک بیشتری می‌کند.

برای شنیدن فرم آوازی «پامنبری» می‌توانید اینجا را کلیک کنید.

«نوحه زمینه» و یک صلوات خاصه بر محمد و آل محمد (ص) در ایام سوگواری

نویسنده کتاب «اهل ماتم» در بخش دیگری از این پژوهش به نقل از آنچه در مشاهدات و آثار پژوهشی مختلف دریافت کرده به معرفی «نوحه زمینه» پرداخته و گفته است: در بلوک دشتی، روضه خوانی از استقبال و جایگاه ویژه‌ای برخوردار است، در آنجا عزاداران پیش از آمدن روضه خوان و نشستن روی منبر، مقدمه‌ای را هم خوانی می‌کنند که به آن «زمینه» می‌گویند. این هم خوانی، در فاصله کوتاه زمانی، بین پامنبری و روضه اجرا می‌شود و زمینه را برای آمدن روضه خوان بر روی منبر آماده می‌کند. از همین رو به آن زمینه می‌گویند.

تک بیت یکی از زمینه‌های مشهور که بعد از آن بلافاصله صلواتی بر محمد (ص) نیز فرستاده می‌شود، بدین شرح است: «برخوانِ غم چو عالمیان را صِلا زدند / اول صِلا به سلسله انبیا زدند» بعد از این مقدمه که آن را در اغلب مناطق بوشهر – حتی روضه خوانی‌های زنانه – می‌خوانند روضه خوانی آغاز می‌شود.

برای آشنایی بیشتر با فرم موسیقایی «نوحه زمینه» در منطقه بوشهر اینجا را کلیک کنید.

«روضه خوانی» و اتفاقات ویژه‌ای که «مُلاّ» رقم می‌زند

شریفیان با اتکا به همین مستندات پژوهشی خود یاد آور شده است: پس از اتمام ذکر و پامنبری روضه خوانی شروع می‌شود، بیشتر پژوهشگران روضه خوانی و یا در واقع مرثیه خوانی را یکی از اولین شیوه‌های عزاداری می‌دانند که به صورت انفرادی در راستای احیای یاد و نام معصومین، به ویژه شهیدان کربلا و حماسه عاشورا، صورت گرفته است. بنابر همین نظر، روضه خوانی شاهد انواع سوگواری و آوازهای عزاداری هستیم. در بندر بوشهر روضه خوان «مُلا» نیز می‌گویند. روضه خوانی به معنی خواندن کتاب روضه شهدا نیست. بلکه اهل منبر در این رابطه جدا از اشعار شاعران محلی استان، از کتاب‌ها و منابع مختلفی همچون «جودی»، «جوهری»، «مختار نامه»، «خزائت الاشعار و حتی اشعار حافظ و سعدی هم استفاده می‌کنند.

روضه خوانی سنتی معمولاً با مرثیه خوانی رسمیت می‌یابد اما اغلب اوقات روضه خوانان کار خود را با اجرای آوازی حزین معروف به «حاجیونی» - از گرده‌های «شروه خوانی» آغاز می‌کنند روضه خوانی سنتی معمولاً با مرثیه خوانی رسمیت می‌یابد اما اغلب اوقات روضه خوانان کار خود را با اجرای آوازی حزین معروف به «حاجیونی» - از گرده‌های «شروه خوانی» آغاز می‌کنند. حاجیونی از جمله آوازهای رایج در محافل غیر عزاداری است که به حوزه روضه خوانی وارد شده است. روضه خوان بعد از خواندن حاجیونی در تکمیل این آواز، گوشه دیگری می‌خواند. این گوشه غم‌انگیز به «زینب شَل» معروف است. بعد از آواز «زینب شَل» بنا به موقعیت عزاداری، روضه خوان گزینه دیگری را از موسیقی بومی منطقه خود بر می‌گزیند. برای مثال امکان دارد آواز را همچنان ادامه دهد و در این راستا آواز دیگری معروف به «شمبه ای» را انتخاب کند.

«شُمبه ای» نیز در اصل جزو گروه‌های «شروه خوانی» است. نام این آواز برگرفته از نام یکی از روستاهای شهرستان دشتی است و در اصل این اواز منسوب به روستای «شُنبه (شمبه)» است. از دیگر آوازهای رایج در روضه خوانی می‌توان به «مثنوی خوانی» اشاره کرد. این آواز معمولاً در آغاز روضه خوانی استفاده می‌شود و در اصل پیش در آمد شروه خوانی است. در روضه خوانی با وجود اینکه معمولاً از شعرهای مثنوی استفاده نمی‌شود اما با توجه به نام گرده آن به مثنوی خوانی شهرت یافته است.

برای شنیدن فرم آوازی «شمبه ای» بوشهر اینجا را کلیک کنید.

خواندن «رجز» و جنگ نامه» و جایگاه ویژه‌اش در آئین‌های سوگواری بوشهر

این پژوهشگر در بخش پایانی مستندات پژوهشی خود آورده است: افزون بر این آوازها، خواندن «رجز» و «جنگ نامه» در روضه خوانی واقعه کربلا جایگاه ویژه‌ای دارد، لحن خواندن رجز معمولی است اما آواز مکمل آن (جنگ نامه) از آوازهای زیبا و رایج موسیقی بوشهر است. هر از گاهی در «گریز» روضه خوانی نوای معروفی به نام «ناچ» نیز خوانده می‌شود. خواندن «ناچ» با آواهای کشیده و ویبره های ممتد همراه است. روضه خوان پایان هر بخش از نوحه ناچ را آواز گونه ادامه می‌دهد و بلافاصله آواز را به نوحه قبلی وصل می‌کند. به همین شیوه خواندن نوحه‌های ویژه ناچ را ادامه می‌دهد.

در حال حاضر این فرم از نوحه خوانی تنها توسط بعضی از روضه خوانان پیشکسوت شهرستان دشتی خوانده می‌شود. نمونه‌ای مثل آن در هیچکدام از نوحه‌های رایج در موسیقی بوشهر شنیده نمی‌شود. کهنسالان آوای ناچ را یکی از نواهای قدیمی این منطقه می‌دانند. تاکنون هم از خاستگاه اصلی این گونه اطلاعات چندانی دردست نیست.

برای شنیدن نوای «ناچ» منطقه بوشهر اینجا را کلیک کنید.