تمدن‌گرایی و سیره امام رضا(ع)؛ پیشنهادی برای آستان قدس

اگر در گاه‌نگاری توالی رویدادهای زندگی فردی و اجتماعی معصوم ‌علیه‌السلام مد نظر باشد، در تراجم‌نگاری ارائه گزارشی یکپارچه از ابعاد مختلف زندگی و افکار و آثار محور قرار می‌گیرد ولی در سیره، هدف به دست آوردن قواعدی عام شبیه قواعد سبک زندگی مورد نظر است. اگر در دو مورد نخست ثبت تاریخ برای گزارش و حتی درس‌آموزی باشد، در اینجا ثبت تاریخ به منظور به دست دادن قواعدی عام و تعمیم‌پذیر صورت می‌گیرد.
سیره‌نگاری معصومان علیهم السلام در طول تاریخ با رویکردهای مختلفی صورت گرفته است. اگر رویکرد غالب سیره‌نگاشته‌های نخستین، فردمحورانه بوده است یعنی قواعد عام تنها برای کاربست در زندگی فردی فهم و استخراج می‌شد، در دهه‌های اخیر شاهد گسترش یافتن رویکرد جامعه‌گرا از یک سو و ورود به عرصه‌های نو مانند سیره خانوادگی و سیره تربیتی و سیره امنیتی و مانند آن هستیم. مراد از رویکرد جامعه‌گرا فهم سیره برای کاربست قواعد آن در حیات یک جامعه است. بررسی روشمند این فرایند و واکاوی دقیق سیر تحول آن در تاریخ یکی از بایسته‌های سیره‌پژوهی است؛ اما شاید بتوان رویکرد تمدنی برای بررسی سیره معصومان علیهم السلام را رویکردی نو و بدیع و بدون سابقه یا کم سابقه در سیره‌پژوهی اهل بیت علیهم السلام شمرد.

رویکرد تمدنی یا تمدن‌گرا در شناخت سیره معصومان علیهم السلام را می‌توان با ویژگی‌هایی از این دست وصف کرد:
۱- رویکرد تمدنی رویکردی جامع و دربردارنده همه ابعاد و انواع سیره است: سیره تبلیغی، سیره علمی، سیره آموزشی، سیره سیاسی، سیره اخلاقی، سیره معاشرتی، سیره خانوادگی، سیره غذا خوردن، سیره پوشاک و جز آن.
۲- رویکرد تمدنی رویکردی کلان‌نگر است که نقش‌آفرینی معصومان علیهم السلام را در بالاترین سطح ممکن مد نظر قرار می‌دهد، و نقش و تأثیر آنها را نه تنها در جامعه آن روز بلکه در مسیر کلی تمدن اسلامی و جوامع بعدی مورد توجه قرار می‌دهد.
۳- رویکرد تمدنی رویکردی گره‌گشا نسبت به دوگانه عدم مشروعیت حکومت‌ها و ضرورت احساس مسئولیت نسبت به جامعه اسلامی است؛ این رویکرد ضمن ایجاد تمایز بین گستره امت اسلامی و گستره حکومتها در جوامع اسلامی، قلمرو حضور ائمه علیهم السلام را قلمرو امت می‌داند و نه قلمرو حکومت‌ها.
رویکرد تمدنی رویکردی هم‌سو و هم‌گرا و مورد اقبال سیره‌پژوهان در سطح جهان اسلام است.

بر این اساس در مقام ارائه گزارشی از سیره امام هشتم ‌علیه‌السلام ‌علیه‌السلام (امامت ۱۸۳ ـ ۲۰۲ق.) با رویکرد تمدنی به چند نکته می‌توان اشاره کرد:

حفظ مرجعیت قرآن و پیامبر
یکی از نکات قابل توجه در گفتگوها و تعاملات امام رضا ‌علیه‌السلام با شیعیان و غیرشیعیان تکیه بر دو منبع مورد پذیرش همه مسلمانان یعنی قرآن و سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله است. در روایتی که شیخ صدوق در عیون اخبار الرضا ‌علیه‌السلام (ج ۱، ص ۲۱۶) نقل کرده است وقتی که مأمون از امام رضا در باره غالیان می‌پرسد، امام ‌علیه‌السلام ابتدا حدیثی را به صورت مستند از پدرش و او از پدرش تا رسول خدا نقل می‌کند و سپس به بیان آیاتی از قرآن می‌پردازد و در ادامه هم دوباره پس از نقل روایتی از امیرالمؤمنین علی ‌علیه‌السلام، به تفصیل آیاتی از قرآن را در زمینه موضوع مورد بحث بیان کرده است.

امت‌گرایی
در این زمینه مطالعه مقاله “جایگاه امت واحده در آموزه‌های امام رضا ‌علیه‌السلام” نوشته آقای دکتر احمد پاکتچی سودمند است.

ارائه الگوی تعامل با حاکمیت جور
پیش از این هم در جایی دیگر عرض کرده‌ام که بازه زمانی سیره معصومان علیهم السلام تنها تا سال۲۶۰ ق. نیست و می‌توان آن را تا سال ۳۲۹ ق؛ که آغاز غیبت کبری است ادامه داد، یعنی رفتار امام معصوم ‌علیه‌السلام در دوره غیبت صغری هم قابل تأسی است. حال اگر سیزده سال پیش از هجرت پیامبر را هم به این ۳۲۹ سال بیافزاییم، ما عملا با یک گستره زمانی ۳۴۲ ساله روبرو هستیم که همه آن مشروط به همه ضوابط و معیارهای شناخته شده، برای ما حجیت دارد. از نقطه آغاز قیام امام حسین ‌علیه‌السلام یعنی خروج آن حضرت از مدینه تا شهادت ایشان شش ماه به درازا کشید. کسانی که در تأسی به ائمه اطهار علیهم السلام تنها به امام حسین ‌علیه‌السلام می‌نگرند، باید توجه داشته باشند که تنها به شش ماه از ۳۴۲ سال توجه کرده‌اند. جهاد یک حکم تغییرناپذیر الهی و یک آموزه قرآنی است که هیچگاه رنگ سستی به خود نمی‌گیرد و همه ائمه علیهم السلام هم همواره به آن پایبند بوده‌اند، ولی قتال تنها یکی از اشکال جهاد است. امام رضا ‌علیه‌السلام نشان دادند که تا مرز پذیرش مسؤولیت از دشمن هم می‌توان پیش رفت بی این که الزاما متهم به سستی و عجز در برابر دشمن و ترک جهاد شد.

بهره جستن از گفتگو به عنوان مؤثرترین روش تعامل بین فرهنگی و بین الادیانی و بین تمدنی
امام رضا ‌علیه‌السلام در مناظرات مختلف خود نشان دادند که گفتگو یکی از مؤثرترین و کارآمدترین ابزارهای تعامل بین فرهنگهای مختلف، ادیان مختلف و تمدنهای مختلف است. به ویژه وقتی به روشهایی که آن حضرت در مناظرات خود به کار بردند بنگریم و اصرار آن حضرت را برای استفاده از روش‌های عقلی و استدلالی و تکیه بر اصول مشترک بین ادیان و تکریم طرف مناظره را مشاهده کنیم بیشتر به جایگاه و اهمیت این گفتگوها به صورت خاص و مطلق گفتگو به صورت عام پی می‌بریم.

حفظ میراث به یادگار مانده از ائمه پیشین و به یادگار نهادن میراثی نو
امام رضا ‌علیه‌السلام در نگاهی کلی ضمن حفظ میراث علمی و معنوی امامان پیشین و پیراستن آن از زنگارها و خرافه‌ها و جعلیات، خود نیز میراثی گرانبها در این زمینه به یادگار گذاشتند. در نگاهی کلان ورود امام رضا ‌علیه‌السلام به ایران موجب نشاندن بذر باورهای سره مکتب اهل بیت علیهم السلام در این خطه و رشد و عمومیت یافتن تدریجی آن و به قدرت رسیدن یک حکومت مقتدر مرکزی شیعی و سپس زمینه‌سازی برای پیدایش انقلاب اسلامی شد.

هویت‌بخشی به شیعیان در پیوند با امام معصوم ‌علیه‌السلام
امام رضا ‌علیه‌السلام در موارد متعددی ویژگیهایی را برای شیعیان برشمرده‌اند و آنها را به مثابه عوامل هویت‌بخش شیعی (فمن لم‌یکن کذلک فلیس منا) معرفی کرده‌اند. در یکی از این نمونه‌ها آن حضرت شیعیان را اینگونه وصف کرده‌اند: سرفرو آورنده در برابر دستور ائمه، پای‌بند به سخنان آنها، و ناسازگار با دشمنان آنها: شیعتنا المسلّمون لأمرنا، الآخذون بقولنا، المخالفون لاعدائنا، فمن لم یکن کذلک فلیس منّا (مسند الإمام الرضا ‌علیه‌السلام، ج ۱، ص ۲۳۵)

پیرایش کج‌اندیشی‌های برخی شیعیان به ویژه در زمینه غلو
مرحوم شیخ حر عاملی باب ۳۵ کتاب إثبات الهداه را به موضوع إبطال الغلو و الرد علی الغلاه اختصاص داده است و از جمله چند روایت از امام رضا ‌علیه‌السلام را در این زمینه نقل کرده است. (ج ۵، ص ۳۸۰، روایت ۲۹) این اقدام امام ‌علیه‌السلام از آن جهت تمدنی شمرده می‌شود که مانع گسسته شدن شیعیان از پیکره امت واحده اسلامی می‌شود.

برجسته‌سازی یا توصیه به انجام پاره‌ای رفتارهای فردی و اجتماعی که به بهبود ابعاد مختلف جامعه می‌انجامد
توصیه‌هایی که امام رضا ‌علیه‌السلام از طریق عبدالعظیم حسنی بیان کرده‌اند، همچنان تارگی خود را حفظ کرده است و ظرفیت ایجاد یک موج تمدن‌ساز را دارد: بستن راه چیرگی شیطان بر خود، راستگویی در سخن، سکوت و ترک حدال در امور کم‌اهمیت و به یکدیگر روی آوردن و به دیدار هم رفتن و سرگرم نشدن به دریدن یکدیگر(مسند الامام الرضا ‌علیه‌السلام، ج ۱، ص ۲۹۴)

پیشنهاد متناسب‌سازی محورهای اصلی فعالیت‌های فرهنگی آستان قدس رضوی با پیام‌های امام رضا ‌علیه‌السلام
ارائه این پیشنهاد را هم در پایان مناسب می‌دانم که اجلال و تکریم هر یک از ائمه علیهم السلام و فرهنگ‌سازی برای تأسی به آنها بازتاب دهنده و متناسب با پیام‌های آنها باشد. اگر مجموعه سیره امام رضا ‌علیه‌السلام با همان رویکرد تمدنی که ذکر شد بازخوانی شود می‌توان به ویژگی‌ها و مؤلفه‌هایی رسید که برخی از آنها ذکر شد و چه بسا در یک بازخوانی تکمیلی به ویژگی‌های دیگر هم بتوان دست یافت.
افزون بر این در زیارت‌نامه‌های آن حضرت ضمن برشمردن شدن برخی ویژگی‌های امام رضا ‌علیه‌السلام، به آموزه‌های اخلاقی واجتماعی گوناگونی اشاره شده است؛ مانند: شرح صدر، حیاء، تقوی، نصح و خیرخواهی، توجه به خانواده، خطاپوش بودن خداوند نسبت به خطاکاران و بدی‌ها، موالات و پیوند اندیشه‌ای و رفتاری و معنوی با معصومان علیهم السلام و دوری جستن از دشمنان آنها.
چنین به نظر می‌آید که سزاوار است دست‌اندرکاران آستان قدس رضوی محورهای اصلی فعالیت خود را از همین مطالب الهام بگیرند. به عنوان مثال با الهام از مناظرات امام رضا ‌علیه‌السلام می‌توان انبوهی از فعالیت‌ها را در زمینه گفتگوهای بین فرهنگی و بین تمدنی و بین الادیانی پیش‌بینی و اجرا کرد. در این باره باید در فرصتی دیگر بیشتر سخن گفت.