چرا نوبل به سن نویسندگان حساس است؟

جایزۀ نوبل که هر سال در شش رشتۀ پزشکی، فیزیک، شیمی، ادبیات، صلح و اقتصاد اهدا می‌شود، از همان ابتدای راه‌اندازی‌اش در سال ۱۹۰۱ جایزه‌ای برای زندگان بوده است؛ اما برخی معتقدند که این جایزه در بخش ادبیات، با تمام جلال و شکوهش، به‌طرز غریبی به سن نویسندگان هم حساس است.

این‌که این جایزه باید به زندگان اهدا شود به‌صورت قانون نانوشته‌ای وجود داشت تا این‌که در سال ۱۹۷۴ در اساسنامۀ بنیاد نوبل به‌صراحت ذکر شد جایزه پس از مرگ کسی به او اهدا نمی‌شود مگر این‌که مرگ او پس از اعلام نامش به‌عنوان برندۀ نوبل روی دهد.

با این حال، تا قبل از این تاریخ، جایزۀ نوبل به دو شخصیت فقید اهدا شده بود که هر دو هم سوئدی بودند؛ یکی اریک آکسل کارلفلدت، شاعر سوئدی، بود که جایزۀ نوبل ادبیات پس از مرگش در سال ۱۹۳۱ به او اعطا شد. او خود یکی از اعضای کمیتۀ نوبل بود.

بیشتر در این باره:

نوبل ادبیات ۲۰۲۱ به عبدالرزاق گورنه، نویسنده زاده شرق آفریقا، تعلق گرفت

دیگری هم داگ همرشولد، سیاستمدار سوئدی و دومین دبیرکل سازمان ملل متحد، بود که گفته می‌شود ترور شد. جایزۀ نوبل صلح کمی پس از مرگش در سال ۱۹۶۱ به او اهدا شد.

در سال‌های اخیر هم، با وجود قانون مکتوب آکادمی، یک بار پیش آمده که جایزۀ نوبل به یک متوفی اهدا شود. در سال ۲۰۱۱ این آکادمی تصمیم گرفت جایزۀ نوبل پزشکی را به رالف استاینمن، زیست‌شناس کانادایی، اهدا کند، اما وقتی نام او به‌عنوان برنده اعلام شد، سه روز قبلش او درگذشته بود و گویا آکادمی از مرگ این دانشمند اطلاع نداشت.

این موضوع جنجال‌برانگیز شد، اما در نهایت آکادمی تصمیم گرفت که نام او را به‌عنوان برندۀ نوبل پزشکی حفظ کند.

اما با وجود اهدای جایزۀ نوبل به زندگان، این جایزه به‌ویژه در رشتۀ ادبیات معمولاً به کسانی اهدا شده که در پایان مسیر حرفه‌ای خود قرار گرفته‌اند، دهه‌های پایانی عمرشان را می‌گذرانند و پیشتر بارها با جایزه‌های دیگر از آنان ستایش شده است.

به نظر می‌رسد آکادمی نوبل در رشته‌های فیزیک، شیمی و پزشکی اصرار چندانی ندارد که منتخبش حتماً فردی مسن باشد و بارها پیش آمده که فیزیکدانان، شیمی‌دانان و پزشکان جوان این جایزه را از آن خود کرده‌اند.

اما ظاهراً آکادمی نوبل در مورد سن مردان و به‌ویژه زنان نویسنده سختگیرتر است. از این نظر باید گفت دربارۀ زنان سختگیرتر است چون کهن‌سال‌ترین برندۀ نوبل ادبیات یک زن است؛ یعنی دوریس لسینگ، نویسندۀ بریتانیایی که وقتی در سال ۲۰۰۷ جایزۀ نوبل ادبیات به او اهدا شد ۸۸ساله بود.

این در حالی است که لسینگ با آثار درخشانش در دهۀ ۱۹۵۰ به شهرت رسیده بود و جوایز متعددی را از همان زمان به دست آورده بود.

بیشتر در این باره:

نوبل ادبی ۲۰۲۰؛ از هویت و حواشی تا غنای ادبی

این حساسیت آکادمی نوبل نسبت به سن نویسندگان زن در حالی است که این حساسیت را نسبت به سن برندگان جایزۀ نوبل صلح نشان نداده است، به‌طوری که در سال ۲۰۱۴ ملاله یوسف‌زی وقتی ۱۷ساله بود جایزۀ نوبل صلح را به دست آورد.

جوان‌ترین نویسنده‌ای که در تاریخ نوبل ادبیات به او جایزه داده شده، رودیارد کیپلینگ، نویسندۀ بریتانیایی، است که جایزۀ نوبل ادبیات را در سال ۱۹۰۷، وقتی ۴۱ساله بود، به دست آورد و شاید این اقدام نوبل را هم باید به حساب سال‌های آغازین فعالیتش گذاشت.

اکنون این‌که جایزۀ نوبل ادبیات به یک نویسندۀ سالخورده یا دست‌کم میان‌سال اهدا شود، گویی دیگر به‌شکل یک قانون نانوشته درآمده است؛ آن‌گونه که هر سال در گمانه‌زنی‌های رسانه‌ها نیز نویسندگان جوان، هرچند بااستعداد و مشهور، به‌طور خودکار از دایرۀ رقابت خارج می‌شوند.

مثلاً همین امسال یکی از منتقدان ادبی روزنامۀ سوئدی داگنز نی‌هتر به خبرگزاری فرانسه گفت خیلی دوست دارد چیماماندا انگزی آدیچی، نویسندۀ زن نیجریایی، نوبل ادبیات را از آن خود کند، اما می‌داند که این نویسنده به‌خاطر جوانی‌اش (۴۴ساله است) بخت بسیار کمی برای دریافت این جایزه دارد.

اهدای جایزۀ نوبل ادبیات به یک نویسندۀ میانسال یا سالخورده موجب می‌شود خیلی از منتقدان ادبی به اهدای این جایزه به نویسندگان مورد علاقه‌شان که عمری از آنان گذشته امیدوار باشند و حتی شاید خود نویسندگان سالخورده تا روزهای پایانی عمرشان رؤیای دریافت این جایزه را در سر بپرورانند.

مثلاً یکی از نویسندگانی که همچنان به‌عنوان نامزد دریافت این جایزه از او نام برده می‌شود، میلان کوندرای حالا ۹۲ساله است. البته سابقه نداشته یک جایزۀ نوبل ادبیات به نویسنده یا شاعر بالای ۹۰ساله اهدا شود، اما هیچ منع یا محدودیتی هم در این زمینه وجود ندارد.

اهدای جایزۀ نوبل ادبیات در دهه‌های پایانی عمر نویسندگان موجب شده که از میان بیش از ۱۱۰ نویسنده‌ای که این جایزه را به دست آورده‌اند، کمتر از بیست نویسنده همچنان زنده باشند.

بیشتر در این باره:

دریافت جایزه از لای دست معترضان

از میان نویسندگان برندۀ نوبل که همچنان زنده هستند، وله سوینکا، نویسندۀ بزرگ آفریقایی، قدیمی‌ترین برنده است. او که اکنون ۸۷ساله است، ۳۵ سال پیش این جایزه را به دست آورد.

در ردیف پس از او کنزابورو اوئه، نویسندۀ ژاپنی، قرار دارد که اکنون ۸۶ساله است و ۲۷ سال پیش جایزۀ نوبل ادبیات را به دست آورد.

به‌جز این دو نویسندۀ آفریقایی و ژاپنی، هیچ نویسندۀ دیگری که در قرن بیستم جایزۀ نوبل ادبیات را دریافت کرده، اکنون زنده نیست. مگر این‌که سال ۲۰۰۰ را نیز در قرن بیستم حساب کنیم که در آن صورت، باید گائو شینگجیان، نویسندۀ چینی تبعیدی به فرانسه، را نیز جزو برندگان نوبل ادبیات قرن بیستم به شمار بیاوریم که در آن سال برندۀ جایزۀ نوبل ادبیات شد و هنوز هم زنده است.

هارولد پینتر، دوریس لسینگ و توماس ترانسترومر که در قرن بیست‌ویکم برندۀ این جایزه شدند، با فاصله سه چهار سال پس از دریافت نوبل جان باختند.

با این حساب، آیا باید نوبل ادبیات را جایزه‌ای برای نویسندگان سالخورده دانست؟ آیا نوبل با این حسابگری پیامی را به نویسندگان ارسال می‌کند؟

نوبل ادبیات

جنجال‌ها و مناقشه‌های یک «بوسه»

در سوی دیگر ماجرا، برخی معتقدند جایزه، حتی اگر بسیار باارزش و گران‌قیمت باشد، برای اصل نوشتن چندان مفید نیست و چشمۀ خلاقیت را می‌خشکاند. آنان برای نظر خود این دلیل را ارائه می‌کنند که نویسندگان نسبتاً جوان‌تر پس از دریافت نوبل، دیگر آثاری به درخشانی و خلاقیت آثار قبل از دریافت نوبل ننوشته‌اند یا دست‌کم انتظار علاقه‌مندان خود را پس از دریافت نوبل برآورده نکرده‌اند.

صرف‌نظر از این‌که این نظر چه‌قدر با واقعیت همخوان باشد، آن‌چه مسلم است این‌که ادبیات فراتر از هر جایزه‌ای است، حتی از نوبل.

خوانندگان ادبیات وقتی آثار فیلیپ راث، مارسل پروست، فرانتس کافکا، جورج اورول یا بورخس را می‌خوانند، اصلاً به این فکر نمی‌کنند که جایزۀ نوبل ادبیات در قفسۀ یادگاری‌های این نویسندگان بزرگ و امثال آنان نیست.

نوبل ادبیات

پتر هانتکه؛ باب دیلنِ توجیه‌گرانِ نسل‌کشی یا نخبه ادبیات؟

نوبل ادبیات ۲۰۲۰ به لوییز گلیک، شاعر آمریکایی، تعلق گرفت

چرا شعر لوییز گلیک مهم است؟

هوایی تازه در کمیته ادبیات نوبل؛ گفت‌وگو با ژیلا مساعد

الگا توکارچوک؛ ترکیب سوررئالیسم، تاریخ و رئالیسم جادویی!

الگا توکارچوک؛ یک زن عارف با آرایش جامائیکایی