رنگرزی، هنری کهن و زیبا در چهارمحال و بختیاری/ رنگ‌هایی که به فرش خانه شما جان می‌بخشند

به گزارش خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از شهرکرد، هنر ایران، سراسر پر از ظرافت‌هایی است که بخش اعظم آن در صنعت فرش به ظهور رسیده است. از این میان فرش دستبافت ایران با نقش و نگار‌های رنگارنگ و زیبایش، در جهان زبانزد شده است.

اما آن چه فرش را به این جایگاه رسانده دست‌های رنگرزانی است که با رنگ‌های زیبا و اصیل و حساب شده جلوه‌گاه هنر اصیل این مرز و بوم و درحقیقت پایه‌گذاران تمدن ایرانی بوده‌اند، تاجایی‌که می‌توان ادعا کرد صنعت فرش‌بافی هم‌زاد ایران و ایرانی است.

بنابراین یکی از علل مرغوبیت و معروفیت قالی ایران، زیبایی و دوام رنگ‌های آن است که با رنگرزی طبیعی سنتی حاصل شده است، رنگ‌هایی که حاصل دست‌های مردان هنرمندی است که سال‌ها هنر خود را در رنگ‌آمیزی الیاف و خامه‌های فرش صرف کرده‌اند.

بیشتر بخوانید

• تاسیس دهکده فرش در بام ایران
• قرارگیری حوزه فرش در مسیر گرانی کالا‌ها
• هنر بام ایران بر قله دنیا/ از این «نمد» کلاه جهانی ‌شدن بافته می‌شود

رنگ رنگرزی فرش را به طور قطع می‌توان یکی از مهمترین گزینه‌هایی معرفی کرد که قادر است زیبایی و جلوه خاصی به فرش‌های دستباف ببخشد.

اصول تقسیم بندی انواع رنگ‌ها در رنگرزی بسیار متفاوت است، از خواص و ساختمان اصلی رنگ‌ها گرفته تا نوع مصرف آن‌ها برای محصولات مختلف از پارچه، لباس، نخ و چرم گرفته تا خامه‌های استفاده شده در بافت قالی.

در صنعت قالی بافی هنر رنگرزی اهمیتی تقریباً یکسان با طراحی و بافندگی دارد و اصولاً بدون وجود رنگ نقشی آفریده نمی‌شود.

علم رنگرزی در گذشته بسیار پیچیده بود و رموز آن همیشه در خانواده‌های رنگرز باقی می‌ماند و کمتر کسی می‌توانست از اسرار آن آگاهی یابد.

هر رنگرز با به کار بردن شیوه‌های مخصوص به خود رنگ‌هایی با تونالیته‌های مشخص را تولید می‌کند که مشابه آن‌ها را تقریباً در سایر کارگاه‌ها نمی‌توان یافت به همین دلیل رنگ یکی از عوامل تشخیص بافت‌های مناطق مختلف است.

قدمت رنگرزی

گفته می‌شود پس از این که انسان با کشاورزی و دامپروری به امرار معاش پرداخت، به استفاده از پشم گوسفندان به عنوان زیر انداز روی آورد. نمدبافی و نمدسازی حاصل این دوران بود که پشم‌ها را بدون نقش و نگاره، به صورتی که قابل استفاده باشد در می‌آوردند.

کم کم رنگ پردازی در پشم و الیاف مورد توجه انسان قرار گرفت و به تدریج حرفه‌ای به عنوان رنگرزی ایجاد شد. از این رو بیراه نیست اگر این پیشه را به عنوان یکی از کهن‌ترین شغل‌های بشری در نظر بگیریم.

قدیمی‌ترین اسناد مربوط به رنگرزی متعلق به ۲۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح است. در آن زمان رنگرز‌ها کالا‌های ابریشمی خود را به رنگ‌های مختلف رنگرزی می‌کردند، از این اسناد تاریخی می‌توان نتیجه گرفت که رنگرزی در آن موقع یک فعالیت متداول بوده است.

حرفه‌ای پر رمز و راز

در گذشته رنگرزی شغلی بود که در خانواده‌های خاصی نسل به نسل منتقل می‌شد و اصرار و فوت و فن‌های آن به خاطر حفظ مزیت‌ها در رقابت با دیگران فاش نمی‌شد. به طوری که هر رنگرز با به کار بردن شیوه‌های مخصوص خود، رنگ‌هایی با تنالیته‌های مشخص را تولید می‌کرد و مشابه آن در کارگاه‌های رنگرزی دیگر یافت نمی‌شد. از این رو تشخیص نوع رنگ یکی از راه‌های تشخیص بافت‌های مناطق مختلف است.

رنگزا‌ها به دو دسته طبیعی و شیمیایی، تقسیم می‌شوند، و گروه سوم با ترکیب رنگ‌های طبیعی و شیمیایی ساخته می‌شود.

مواد رنگزای طبیعی استفاده شده در فرآیند رنگرزی، ریشه طبیعی داشته و با توجه به منبع استخراج آن‌ها در سه گروه زیر قرار دارند:

۱- آن‌هایی که از مواد معدنی به دست می‌آیند، مثل خاک سرخ؛
۲- مواد رنگی به دست آمده از جانوران، مانند قرمزدانه و صدف فرفری؛
۳- رنگدانه‌های به دست آمده از ریشه، گل، برگ، میوه و پوست نباتات. گیاهان رنگزا نیز خود به سه دسته تقسیم می‌شوند:

الف) گیاهان رنگزای بدون مازوج شامل روناس، اسپرک، نیل، چغندر، پوست پیاز.
ب) گیاهان رنگزای با مازوج نظیر پوست انار، بلوط (جفت)، پوست گردو، گزنه.
ج) گیاهان رنگزای غیر مرسوم نظیر زعفران، گنیما، شوند، لرگ و تیره سرخاب.

در ایران بیش از ۱۰۰ نوع رنگینه گیاهی به ثبت رسیده که از نظر ثبات از درجات مختلفی برخوردار است و بعضی از آن‌ها دارای ثبات کمی بوده و برای عوض کردن «شید» رنگ‌های دیگر استفاده می‌شوند.

دسته‌ای دیگر دارای رنگینه‌هایی با ثبات عالی و متوسط هستند و در رنگرزی سنتی نقش مؤثری دارند. «مهم‌ترین انواع رنگ‌های سنتی و طبیعی قالی ایران عبارتند از: اسپرک (زرد)، روناس (قرمز و قهوه ای)، قرمزدانه (قرمز)، نیل (آبی)، بَقَم (بنفش)، زعفران (زرد)، زردچوبه (زرد)، کاه (زرد)، گندل (زرد)، پوست گردو (خاکستر تا مشکی)، مازو (فیلی و موشی)، برگ مو (چمنی و لیمویی)، وسمه (آبی)، آلبالو (قرمز)، توت قرمز (قرمز)، صدف ارغوان (قرمز)، گلسنگ (قرمز)، هلیله (قهوه ای)، حنا (نارنجی و قهوه ای)، جفت (شتری)، سماق (خرمایی تا قهوه ای)، پوست انار (زرد تیره)، بزغنچ (خاکستری تا مشکی).»

رنگرزی هنری کهن و زیبا در چهارمحال و بختیاری

گرچه از تاریخچه دقیق رنگرزی چهارمحال و بختیاری اطلاعی در دست نیست، اما بر حسب سفرنامه‌ها و کتب قدیمی، تاریخ رنگرزی در ایران به حدود ۵۰۰ سال قبل از میلاد می‌رسد.

از آنجا که رنگرزی‌های استان معمولاً بر روی چیز‌هایی انجام می‌گیرد که از مواد فسادپذیر مانند پشم تشکیل شده است، آثار به‎جامانده از گذشته‌های دور در این زمینه، یا وجود ندارد یا اندک است.

در سفرنامه‌های مختلف، صحبت از قالی‌های سبز رنگ و فیروز‌ه‌ای در خانه‌های مناطق بختیاری نشین در ایذه و ارجان به میان آمده که نشان دهنده قدمت بالای سابقه هنر رنگرزی در چهارمحال و بختیاری است.

رنگ عنصر جدایی ناپذیر طبیعت است که بیشتر مواد عالم از جاندار و بی جان، کم و بیش از آن بهره برده‌اند.

بسیاری از اشیا و پدیده‌ها از سنگ و آب و خاک تا گل‌ها و درختان و درخشش پر تلألو و خیال‌انگیز بال و پر پرندگان تا طلوع و غروب و رنگین کمان، با اشکال و جاذبه‌های رنگارنگ جلوه‌گر می‌شود.

وجود نساجی و بافته‌های داری از گذشته‌های دور در استان، نقش رنگرزی و رنگ آمیزی با استفاده از مواد موجود در طبیعت و پیوند ناگسستگی و جدایی ناپذیر آن‌ها را نشان می‌دهد.

‌می‌توان گفت: شهرت جهانی قالی چالش‌تر و دیگر بافته‌های داری و نساجی چهارمحال و بختیاری نیز مرهون رنگرزی هنر‌مندان این منطقه می‌باشد.

تا چند دهه قبل، هنر رنگرزی تنها منحصر به استادان، هنرمندان و پیشکسوتان این رشته نبود، بلکه بیشتر بافندگان قالی و سایر دستبافت‌ها با این هنر سنتی آشنایی کامل داشتند و ترجیح می‌دادند رنگ‌های مورد نیاز بافت را شخصاً تهیه و رنگ آمیزی کنند و برای همین، تنوع و کیفیت برتر رنگ‌های به کار رفته، از ویژگی فرش چهارمحال مانند قالی‌های چالشتری، شهرکردی، پیربلوطی، قهفرخی و سامانی قلمداد می‌گردد.

با گذشت زمان و پیدایش تکنولوژی‌های نو و به علت تقاضای بازار برای تولید بیشتر قالی، کارگاه‌های متمرکز رنگرزی به وجود آمد و کم کم رنگرزی‌های خانگی جای خود را به رنگرزی‌های کارگاهی که قابلیت افزایش کمیت داشت، سپرد که تا کنون هم ادامه دارد.

اما حفظ، احیا، پاسداشت و ترویج هنر‌ها و صنایع دستی بومی و سنتی و آثار ارزشمند و ماندگار تاریخی و فرهنگی و انتقال آن به نسل‌های بعد، از ضروریات جامعه و قومیت‌های مختلف در همه دوران‎هاست.

آثار، هنر‌ها و فرهنگ‌هایی که به دلیل برخاستن و ارتباط با آداب و رسوم و لایه‌های گوناگون زندگی و اعتقادات مردم و طبیعت و اقلیم مناطق، همواره جذاب و شیرین و پرطرفدار است.

انتخاب رنگ در فرش یکی از مهمترین ویژگی‌های فرش بختیاری است

اسکندر ملکپور رئیس شرکت تعاونی فرش دستباف چهارمحال و بختیاری هم با اشاره به تنوع بالای فرش استان گفت: آفریده‌های چند صد روستای چهارمحال و بختیاری از نظر تنوع رنگ بی‌نظیراند.

او افزود: نوع و نحوه انتخاب رنگ در فرش‌های بختیاری یکی از مهمترین ویژگی‌های شناخته شده در این فرش هاست؛ نوع رنگ لاکی مورد استفاده و همچنین سبز خاص فرش‌های بختیاری از مهمترین ویژگی رنگ‌های فرش این استان است که با سایر موارد مشابه در دیگر فرش‌های ایران تفاوت دارد.

آقای سعیدی یکی از جامعه شناسان استان هم گفت: درگذشته زنان عشایر بختیاری در اوقات خاص یا به هنگام جابه جایی سالانه (کوچ) گیاهان رنگدار طبیعی را جمع آوری و خشک می‌کردند و سپس با شناختی که از خاصیت رنگ دهی آن‌ها داشتند؛ آن‌ها را در آب جوشانده و مایه رنگین آن‌ها را استخراج کرده و همراه با دندانه آب انار ترش مورد استفاده قرار می‌دادند و رنگ‌های با ثباتی به دست می‌آوردند؛ ولی در دوره حاضر متأسفانه رنگ‌های باثبات گیاهی جای خود را به رنگ‌های درخشان، ولی بی ثبات شیمیایی داده است و قالی‌های قدیمی تمام پشم به تولیدات جدید دارای تاروپود نخی تبدیل شده اند.

او معتقد است: این روش رنگرزی باعث تندی رنگ‌های خامه شده است.

گرد فراموشی بر صنعت رنگرزی می‌نشیند

اسکندر ملکپور رئیس شرکت تعاونی فرش دستبافت استان هم با گلایه از نبود انگیزه استادکاران قدیمی برای آموزش فنون رنگرزی اضافه کرد: تا ۱۵ سال قبل ۶۵ استادکار بنام و ماهر در حوزه رنگرزی فرش دستباف حضور داشتند که امروز تعدادشان به کمتر از شش نفر رسیده است.

او با اشاره به فوت یا از کارافتادگی اکثر این استادکاران افزود: متأسفانه استادکاران موجود هم تمایلی به آموزش تجربیات خود به نسل‌های امروز و از طرفی نسل‌های امروز هم تمایلی به یادگیری ندارند.

ملکپور به وجود فارغ التحصیلان رنگرزی دانشگاه‌ها اشاره کرد و گفت: بسیاری از دانش آموختگان دانشگاه‌ها هم فقط به صورت تئوری آموزش دیده اند و تجربه عملی ندارند.

مسئولان برای حفظ و نگهداری از هنر رنگرزی تلاش کنند

سیدعلی عسگری ارجنکی رنگرز برتر چهارمحال و بختیاری و معروف به پدر رنگ ایران اظهار کرد: از سن هشت سالگی در حرفه رنگرزی مشغول به فعالیت شدم.

او گفت: خامه‌هایی که در کارگاه خود با رنگ‌های گیاهی رنگ می‌کنم به دلیل بالا بودن ثبات رنگ به شهر‌های تبریز، همدان، اصفهان، یاسوج و نیشابور فرستاده می‌شوند که خوشبختانه تاکنون با استقبال خوبی همراه بوده است.

عسگری اضافه کرد: در حال حاضر تمامی رنگ‌های مربوط به خامه‌ها را با گیاهانی از جمله پوست گردو، پوست بادام، برگ انگور، گیاه گندل، گیاه جاشیر، اسپرک، نیل، روناس و برگ درخت توت و همچنین گل‌های فصلی تهیه می‌کنم.

او با بیان اینکه طی این سال‌ها با ورود به حرفه رنگرزی، ۴۰۰ نوع رنگ گیاهی و ثابت با کد و شناسنامه به ثبت رسانده‌ام، ادامه داد: اکثر رنگ‌های تولید شده من با استقبال خوبی مواجه شده اند و تاکنون هیچ استادی در کشور نتوانسته این تعداد رنگ را به ثبت برساند.

پدر رنگ ایران با تاکید بر اینکه این هنر قدیمی باید حفظ و نگهداری شود گفت: لازم است رایزنی‌هایی با مسئولان دست‌اندرکار و دانشگاه‌ها به منظور فراهم شدن آموزش و نگه‌داشتن اصالت فرش انجام شود.

او با اشاره به وجود دانشکده هنر در استان و معضل بیکاری افزود: سالانه تعداد زیادی دانشجو در رشته فرش از این دانشگاه فارغ‌التحصیل می‌شوند که بیشتر به دروس تئوری پرداخته و کار عملی چندانی انجام نداده‌اند، حال با حمایت مسئولان و آموزش عملی به این فارغ‌التحصیلان میتوان زمینه اشتغال آنها را در استان فراهم آورد.

عسگری با اشاره به اینکه از رنگ‌ها می‌توان در صنایع دستی برای تولید کیف، کفش و تزئینات و برای تولید گیوه استفاده کرد، خاطرنشان کرد: بسیاری از شغل‌ها وابسته به این صنعت هستند که باید حمایت لازم از این صنعت مهم و کاربردی در استان صورت گیرد.

بافت سالانه ۲۰۰ هزار مترمربع فرش در چهارمحال و بختیاری

علیرضا جیلان رئیس اداره فرش سازمان صنعت، معدن و تجارت چهارمحال و بختیاری گفت: فرش چهارمحال و بختیاری هم جنبه تجملاتی و هم جنبه کاربردی دارد و به علت ویژگی‌های خاص از جمله طرح و رنگ‌ها، گره‌های محکم و نوع مواد مصرفی که در آن استفاده می‌شود فروش خانگی و داخلی خود را حفظ کرده است.

او افزود: افزایش قیمت مواد و مصالح بافت فرش و محدودیت‌های ناشی از صادرات باعث شده است امسال فرش تولیدی در استان کاهش یابد.

جیلان با بیان اینکه به طور متوسط سالانه ۲۰۰ هزار مترمربع فرش در این استان بافته می‌شود افزود: این متراژ فرش در سال ۹۹ با کاهش چشمگیری همراه بوده است.

او با بیان اینکه ۱۰۰ بافنده فعال در استان وجود دارد اضافه کرد: از این تعداد ۵۰ هزار بافنده به طور مستمر قالی می‌‎بافند که اگر هر کدام از این بافندگان به طور میانگین در طول سال چهار متر مربع قالی ببافند، ۲۰۰ هزار مترمربع فرش در استان بافته می‌شود.

جیلان ادامه داد: امسال در حالی که انتظار می‌رفت با شیوع ویروس کرونا و کاهش فعالیت‌های بیرون از خانه، فرش‌بافی از رونق بیشتری برخوردار شود و بافندگان ساعات بیکاری بیشتری برای بافت فرش داشته باشند، اما گرانی مصالح و افزایش هزینه‌های تولید بر اساس گزارش تعاونی‌های، بافت فرش در استان در مقایسه با سال‌های گذشته کاهش داشته است.

او با بیان اینکه ۸۰ درصد فرش تولیدی در استان قابلیت صادرات دارد گفت: محدودیت‌های صادرات نیز سبب شده تا بافندگان انگیزه‌ای برای بافت فرش نداشته باشند.

جیلان با اعلام اینکه از گردش مالی فرش صادراتی در استان آمار مشخصی موجود نیست افزود: از آنجا که فرش استان با واسطه از طریق استان‌های دیگر صادر می‌شود و گمرک تخصصی در استان وجود ندارد، آمار مشخصی در خصوص میزان صادرات فرش تولیدی در استان در دست نیست.

او همچنین با بیان اینکه در سال‌های گذشته فرش تولیدی بافندگان به دو برابر قیمت در بازار‌های داخلی و خارجی به فروش می‌رسید، تصریح کرد: این در حالی است که امسال با افزایش قیمت مواد و مصالح، هزینه تولید فرش با قیمت عرضه آن در بازار تفاوت چندانی ندارد، از همین رو بافنده رغبتی برای تولید ندارد.

جیلان، ایجاد دهکده فرش را راهکاری برای رفع چالش‌های تولید فرش در استان برشمرد و گفت: با تکمیل زنجیره تولید، هزینه‌ها به میزان قابل توجهی کاهش می‌یابد و در این صورت بافندگان انگیزه بیشتری برای تولید فرش خواهند داشت.

چهارمحال و بختیاری امروزه به قطب تولید رنگ‌های طبیعی فرش ایران تبدیل شده و تا کنون بیش از یک هزار رنگ اصیل و طبیعی شناسایی شده در این استان به ثبت رسیده است.

گلیم و گبه، فرش، زیلو، جلوه‌ای خاص و منحصربه‌فرد می‌بخشد. شهرت جهانی قالی چالش‌تر و دیگر بافته‌های داری و نساجی استان موهون رنگرزی هنرمندان این هنر سنتی محسوب می‌شود.

گزارش از افسانه احمدی فارسانی

انتهای پیام/ف