بی‌توجهی نگارگران به دیوان حافظ در طول تاریخ

به گزارش خبرنگار مهر، علی‌اصغر میرزایی‌مهر، پنجشنبه شب در پنجمین شب از ویژه‌برنامه‌های مرکز حافظ‌شناسی به‌مناسبت یادروز حافظ که با محوریت «حافظ و نگارگری» به سخنرانی پرداخت، اظهار داشت: در تاریخ گذشته ما، همگامی گسترده‌ای بین نقاشی و ادبیات وجود داشته است. آنان که با فرهنگ و هنر ایران آشنا هستند، می‌دانند که با پیشگامی ادبیات، هنرهای دیگر تلاش کردند که خود را به دامان او برسانند؛ از جمله نقاشی و نتیجه این همگامی آن بود که صدها سال، مهم‌ترین نقاشی‌های ما در صفحات کتاب‌های نفیس ادبی جای گرفته‌اند و بدین‌ترتیب، نسخه‌های بسیار ارجمند و نفیسی تولید شده‌اند که آراسته به نگاره‌های جان‌فزا هستند.

وی ادامه داد: نکته جالب اینجاست که دیوان حافظ با همه عظمت ادبی‌اش، در تاریخ نگارگری ما جایگاه چندان والایی به دست نیاورده است اما اینکه چرا دیوان حافظ، بر خلاف مثلاً پنج گنج نظامی و به‌ویژه شاهنامه فردوسی، مورد توجه و عنایت کتاب آرایان و حامیان نسخ خطی قرار نگرفته است.

میرزایی‌مهر افزود: ما یک نسخه نفیس از حافظ داریم که در حد شاهکارهای هنر نگاری است و آن هم «حافظ سام‌میرزا» است که در نیمه اول سده دهم، به دست هنرمندان نام‌آور و بزرگان نقاش ما، مثل سلطان‌محمد و شیخ‌زاده و دیگران مصور شده است. پس از آن، هرگز، نسخه مصوری از حافظ که در شأن اشعار او باشد، پدید نیامد.

استاد دانشگاه علم و فرهنگ، سپس به بیان دلایل این رویداد پرداخت و گفت: بی‌توجهی به دیوان حافظ در گذشته، نشان‌دهنده عدم حمایت حامیان هنر، به‌خصوص نگارگری، از این اثر بود؛ زیرا شاهان و حاکمان که حامیان اصلی هنر بودند، نمی‌توانستند به‌کمک این اثر، حکومت خود را تبلیغ کنند (برخلاف شاهنامه). روایی و داستانی نبودن دیوان حافظ و البته، ضعف بدیهی نگارگران در انتقال مفاهیم پیچیده‌ی این دیوان نیز، از دیگر عوامل این بی‌توجهی بود.

میرزایی مهر افزود: در دوره معاصر، با تحولات اجتماعی و سیاسی همچنین، آشنایی اروپاییان با فرهنگ و ادب ایران و اشتیاق آن‌ها برای معرفی آثار ارزشمند فارسی، برخلاف گذشته، دیوان حافظ و تصویرگری آن در کانون توجه قرار می‌گیرد.

او، دراین‌باره گفت: با یک فاصله ۲۰۰ تا ۳۰۰ ساله، از اواخر صفوی تا اوایل سده اخیر، تقریباً خلأیی در نگارگری ما وجود دارد؛ اما با احیای نگارگری در دوران معاصر، بیشتر به مرکزیت مدرسه «صنایع قدیمه»، نوعی دیگر از نگارگری که البته رویکردش به گذشته‌ها و ادبیات فارسی بود؛ اما الزاماً، نعل‌به‌نعل، آنچه را که در گذشته داشتیم، تکرار و تقلید نمی‌کرد، به دیوان حافظ و خیام توجه شد؛ زیرا نگارگران، تک‌نگاره خلق می‌کردند و در تک‌نگاره، اشعار حافظ و خیام می‌توانند بدرخشند.

وی افزود: آنچه در گذشته و حال و در تاریخ صدهاساله همگامی ادبیات و نقاشی، محسوس است، هرگز، نگارگران ما نتوانستند آثار خود را به مقام شامخ کلام حافظ نزدیک کنند و اگر هم در دوران معاصر این اتفاق افتاد، حقیقت ماجرا این است که نگارگری معاصر، بیشتر، مخاطبانش را در سطح توده مردم جست‌وجو کرد؛ به همین دلیل، بیشترین نگارگری‌های حافظ، به‌عنوان فال حافظ، مطرح شد که چندان جایگاه والایی در تاریخ نگارگری ندارند.