۹ راهکار برای برقراری ارتباط نظام‌مند صنعت و دانشگاه

به گزارش خبرنگار مهر، با تغییر ساختار اقتصاد جهانی و اهمیت نوآوری به عنوان موتور محرک توسعه، ارتباط دانشگاه و صنعت به عنوان یک سیاست کارا در توسعه و پیشرفت کشورها مورد توجه سیاستمداران قرار گرفته است و مطالعات نشان می‌دهد که کارآمدی کشورهای توسعه یافته ناشی از تولید دانش و استفاده آن در صنعت است که به کشورها مزیت رقابتی می‌دهد.

در کشور ما نیز مسئله ارتباط میان صنعت و دانشگاه و اهمیت آن سال‌ها است که مورد توجه قرار دارد و علاوه بر آنکه سیاست‌هایی برای این مهم طراحی شده، تلاش‌های زیادی نیز برای ارتقای ارتباط صنعت و دانشگاه صورت گرفته است اما با این‌حال آنچه که در عمل شاهد هستیم عدم شکل گیری یک ارتباط سیستمی بین این دو بخش است و به بیان دیگر هنوز ارتباط نظام مند مناسبی بین صنعت و دانشگاه در ایران ایجاد نشده است.

دکتر رضا حسان استادیار پژوهشکده جامعه و اطلاعات پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) در گفتگو با خبرنگار مهر به بررسی دلایل عدم شکل گیری ارتباط صنعت و دانشگاه با توجه به انجام پژوهش‌های علمی در این زمینه می‌پردازد و می‌گوید: یکی از بزرگترین چالش‌ها برای ساماندهی ارتباط صنعت و دانشگاه، ایجاد هماهنگی و برنامه ریزی مشترک کنشگران درگیر در این موضوع شامل وزارتخانه‌های علوم و صمت و همچنین معاونت علمی ریاست جمهوری و در مواردی شورای عالی انقلاب فرهنگی است.

مشروح این گفتگو به شرح زیر است.

* علت برقرار نشدن ارتباط میان صنعت و دانشگاه در کشور را در چه فاکتورهایی می‌دانید؟

در پژوهش‌های علمی که درباره ارتباط میان صنعت و دانشگاه انجام شده است دلایل متعددی برای عدم شکل گیری این ارتباط ارائه شده که می‌توان به مواردی چون تفاوت فرهنگی دانشگاه و صنعت، نبود انگیزه در دانشگاه برای ارتباط با صنعت و نبود انگیزه در صنعت برای ارتباط با دانشگاه، انعطاف‌ناپذیری ساختارها و فرآیندها، ناتوانی در شبکه‌سازی و همچنین عدم آگاهی از چگونگی برقراری ارتباط با صنعت و نیز نبود اطلاعات و تجربه کافی در این زمینه اشاره کرد.

برای بررسی دقیق‌تر ارتباط صنعت و دانشگاه نیاز است سابقه تاریخی صنعت و دانشگاه را مورد بررسی قرار داد.

در ابتدا دانشگاه‌ها در ایران با هدف آموزش نیروی انسانی برای جامعه و صنعت ایجاد شدند، نه برای تأمین نیازهای پژوهشی و فناوری صنعت! با تغییر در وظایف و معرفی نسل‌های دوم دانشگاه‌ها در دنیا، در کشور ما نیز دانشگاه‌ها در کنار آموزش به انجام پژوهش روی آوردند.

نسل دوم دانشگاه‌ها همراه با پژوهش دانش فنی تولید کرده و به صنعت می‌دهند، لذا ارتباط تنگاتنگی با صنعت دارند. در نسل سوم دانشگاه‌ها شاهد هستیم که علاوه بر تأمین نیازهای فناورانه صنعت، خود دانشگاه‌ها به سمت کارآفرینی حرکت کرده و با ایجاد شرکت‌های زایشی، خروجی‌های پژوهش خود را به محصولات فناورانه تبدیل کرده و به فروش می‌رسانند.

متأسفانه در ایران، دانشگاه‌ها نتوانسته اند نسل دوم را به درستی عملیاتی کنند و به عنوان یک کنشگر فعال در تأمین دانش فنی صنعت عمل کنند.

صنعت هم در ایران به صورت سنتی فناوری مورد نیاز خود را از خارج از کشور تأمین می‌کند. جالب توجه این است که قوانین موجود نیز به این وابستگی فناورانه به خارج از کشور کمک می‌کند. به طور مثال می‌توان به معافیت گمرکی ماشین آلات صنعتی اشاره کرد.

گزارش‌های پیمایش نوآوری در کشور که در سال ۱۳۹۵ توسط معاونت علمی ریاست جمهوری انجام شده نشان می‌دهد که شرکت‌ها تنها ۵ درصد نیاز به فناوری خود را با تحقیق و توسعه درون شرکتی، ۸ درصد را با تحقیق و توسعه مشارکتی، ۱۵ درصد را با خرید دانش فنی از بنگاه‌ها و سازمان‌ها و متأسفانه ۷۱ درصد نیاز خود را با خرید ماشین‌آلات و ابزارها تأمین می‌کنند.

بنابراین آنچه می‌توان از تحلیل تاریخی روند دانشگاه و صنعت استنتاج کرد این است که عرضه و تقاضای فناوری دچار مشکل است. در عمل نیاز فناورانه ای در صنعت شکل نمی‌گیرد که دانشگاه بخواهد به آن پاسخ بدهد.

* در این میان نقش دولت به عنوان ضلع سوم «مثلث دولت، دانشگاه، صنعت» را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

نقش دولت در طراحی سیاست‌ها و ابزارهایی که هر دو بخش صنعت و دانشگاه را به یکدیگر نزدیک کند بسیار مهم است.

مطالعه ما در زمینه ابزارهای سیاستی حمایت ارتباط صنعت و دانشگاه نشان می‌دهد که از ۴۱ بند قانون و آئین نامه که به این موضوع مرتبط است، تنها ۶ ماده قانونی به شکل مستقیم و ۳۲ ماده به صورت غیرمستقیم از ارتباط صنعت و دانشگاه حمایت می‌کردند. همچنین ۵ ماده ظرفیت حمایت از ارتباط صنعت و دانشگاه را داشته‌اند. این یعنی حدود ۸۶ درصد از قوانین تنها به شکل غیرمستقیم و ظرفیت‌دار به ارتقای ارتباط صنعت و دانشگاه ربط دارند.

لذا ما یکی از عوامل مهم در عدم شکل گیری ارتباط سیستمی صنعت و دانشگاه را عدم طراحی مناسب ابزارهای سیاستی که از یک طرف قابلیت تحقیق و توسعه و کسب فناوری در شرکت‌ها را بالا ببرد و از طرف دیگر دانشگاه‌ها را تشویق به برطرف کردن نیاز صنعت کند، می‌دانیم.

* وزارت علوم در دوره مدیریت جدید با چه چالش‌هایی در خصوص ساماندهی ارتباط دانشگاه با صنعت روبرو است؟

هرچند تحریم‌ها و عمیق‌تر شدن مشکلات اقتصادی در سال‌های اخیر مشکلاتی را برای کشور ایجاد کرده اما می‌تواند پنجره فرصتی برای اصلاح ارتباط صنعت و دانشگاه باشد.

البته باید در نظر داشت تغییر در هر سیستمی به خصوص سیستم‌های اجتماعی بسیار سخت است و نکته بسیار مهم این است که وزارت علوم به تنهایی نمی‌تواند مشکل ارتباط صنعت و دانشگاه را حل کند.

وزارت علوم در بهترین حالت می‌تواند ابزارهای سیاستی سمت عرضه فناوری که دانشگاه‌ها و مراکز علمی و پژوهشی را تشویق و یا ملزم به ارتباط با صنعت می‌کند، باز طراحی و اجرایی کند.

اما این اقدام به تنهایی نمی‌تواند مشکل را حل کند چرا که برای ایجاد یک ارتباط دوطرفه نیاز است که ابزارهای سیاستی سمت صنعت نیز باز طراحی و اجرایی شوند. این در حالی است که اصلاح ابزارهای سیاستی سمت صنعت، در حیطه وظایف وزارت صنعت، معدن و تجارت است.

با این حال من فکر می‌کنم یکی از بزرگترین چالش‌ها برای ساماندهی ارتباط صنعت و دانشگاه، ایجاد هماهنگی و برنامه ریزی مشترک کنشگران درگیر در این موضوع شامل وزارتخانه‌های علوم و صمت و همچنین معاونت علمی ریاست جمهوری و در مواردی شورای عالی انقلاب فرهنگی است.

* جای خالی چه قوانینی برای ارتقای ارتباط صنعت و دانشگاه در کشور احساس می‌شود؟ و یا در مقابل، کدام قوانین دست و پاگیر باید در این رابطه اصلاح شوند؟

در کشور ما قانون مشخصی برای ارتباط صنعت و دانشگاه وجود ندارد؛ بلکه قوانین مرتبط به این موضوع در سندهای قانونی مختلفی وجود دارند. برای شناخت این قوانین نیاز است در ابتدا مسیرهای ارتباط صنعت و دانشگاه را شناسایی کرده و سپس قوانین مربوط به آنها را از مجموعه قوانین کشور احصا کنیم. لذا اولین قدم برای شناخت قوانین و به دنبال آن شناسایی خلاءها و ضعف‌های این قوانین، شناخت انواع روش‌های ارتباط صنعت و دانشگاه در ادبیات سیاستگذاری این حوزه است.

با شناخت انواع ارتباطات می‌توان دسته‌بندی مناسبی از ابزارهای سیاستی موجود که این ارتباطات را تقویت می‌کنند ارائه کرد. مشکل ارتباط صنعت و دانشگاه مشکل خاص کشور ما نیست و در دنیا سال‌ها است که مسیرهای مختلفی برای پر کردن شکاف صنعت و دانشگاه توسعه داده شده و مورد استفاده قرار گرفته است.

بر این اساس پرکاربردترین مسیرهای ارتباط صنعت و دانشگاه را می‌توان در ۹ مورد شامل «برگزاری جلسه، کارگاه و کنفرانس»، «مشاوره و قرارداد پژوهش»، «پژوهش مشترک»، «راهنمایی و انجام پایان‌نامه‌های دانشجویی»، «انتقال موقت دانشگاهیان به صنعت (فرصت‌مطالعاتی)»، «ایجاد مراکز تحقیقاتی مشترک»، «ایجاد شرکت‌های زایشی»، «کارآموزی در صنعت و مهارت‌آموزی صنعت‌گران در دانشگاه» و «ایجاد رشته‌های جدید یا تغییر مواد آموزشی رشته‌ها بر اساس نیازهای صنعت»، توضیح داد.

۱. برگزاری جلسه، کارگاه و کنفرانس

عدم گفتگو میان صنعت و دانشگاه به عنوان یکی از دلایل عدم شکل‌گیری ارتباط میان صنعت و دانشگاه است. بر این اساس شرکت در برگزاری جلسات و یا حمایت از آنها توسط صنایع و برگزاری کنفرانس‌های مشترک با حمایت صنعت و دانشگاه می‌تواند باعث شکل گیری و ایجاد ارتباط دوسویه شود. برگزاری جلسه و کنفرانس از ساده‌ترین روش‌های ارتباط صنعت و دانشگاه است که می‌تواند در بلند مدت باعث نزدیکی دو طرف این ارتباط شود.

۲. مشاوره و قرارداد پژوهش

مشاوره و تحقیقات قراردادی یکی از روش‌های متداول ارتباط صنعت و دانشگاه است. در این روش عموماً محققان دانشگاهی به صورت شخصی و با ارتباطات خود به صورت مشاور و یا با انجام پروژه‌ای به صنعت کمک می‌کنند. در ایران روش قرارداد پژوهش یکی از متداول‌ترین روش‌های ارتباط صنعت و دانشگاه است که در قوانین و آئین نامه‌های مختلفی مورد حمایت قرار گرفته است.

۳. پژوهش مشترک

یکی از مؤثرترین روش‌های ارتباط صنعت و دانشگاه روش پژوهش مشترک است. به طوری که «پژوهش مشترک تمرکز نخست اکثر همکاری‌های صنعت و دانشگاه است».

تحقیقات مختلفی نشان می‌دهد خروجی پژوهش‌های مشترک معمولاً زودتر تجاری سازی می‌شوند. چراکه شرکت‌های درگیر در این پژوهش‌ها، تمایل دارند محصولاتی را که خود در آن حق مالکیت دارند، زودتر تجاری‌سازی کنند. بسیاری از گرنت‌های دولتی در حال حاضر پژوهش مشترک را هدف‌گذاری کرده و بر خوشه‌سازی و شبکه‌سازی در این پژوهش‌ها تاکید دارند. پژوهش‌های مشترک معمولاً موقعیت مناسب را برای دانشجوی مشترک دکتری صنعت و دانشگاه فراهم می‌آورد.

۴. راهنمایی و انجام پایان‌نامه‌های دانشجویی

پایان‌نامه‌های دانشگاهی با موضوع مورد نیاز صنعت، یکی از راه‌های ارتباط صنعت و دانشگاه است. دانشجویان در این مورد مانند پلی این ارتباط دوطرفه را شکل می‌دهند. در این رابطه نه‌تنها برای مشکلات صنعت راه‌حلی ارائه می‌شود بلکه مشکل مالی دانشجویان و دانشگاه برای تأمین هزینه پژوهش نیز تأمین خواهد شد.

راه‌حل‌ها و تکنولوژی‌های ارائه‌شده در این پایان‌نامه‌ها به عملیاتی‌شدن در صنعت نزدیک‌تر هستند. چراکه صنعت خود برای رسیدن به نتایج آن سرمایه‌گذاری کرده است. در بسیاری از کشورهای دنیا از این روش حمایت می‌شود.

۵. انتقال موقت دانشگاهیان به صنعت (فرصت‌مطالعاتی)

امکان حضور اعضای هیئت علمی دانشگاهیان به صنعت به عنوان یکی از دیگر از روش‌های ارتباط صنعت و دانشگاه مطرح است. در این روش که به عنوان فرصت مطالعاتی اساتید در صنعت عنوان می‌شود فرصتی به دانشگاهیان داده می‌شود تا با شناخت صنعت و مشکلات آنها تحقیقات خود را به سمت رفع مشکلات آن‌ها سوق دهند. صنعت نیز می‌تواند در این مدت از مشاوره محققان بهره ببرد و نقص‌ها و مشکلات خود را با روش‌های علمی شناسایی کند. فرصت مطالعاتی به عنوان یک روش موفق ایجاد ارتباط صنعت و دانشگاه در بسیاری از کشورهای دنیا مورد حمایت قرار گرفته است.

۶. ایجاد مراکز تحقیقاتی مشترک

ایجاد مراکز تحقیقاتی (از جمله آزمایشگاه‌ها) معمولاً به عنوان بخشی از یک قرارداد پژوهش مشترک طرح می‌شوند. ایجاد و سرمایه‌گذاری مشترک در یک مرکز تحقیقاتی می‌تواند نقش مهمی در پیوند خوردن دانشگاه و صنعت داشته باشد. معمولاً این مراکز برای فراهم آوردن زمینه انجام تحقیقات مشترک ایجاد می‌شوند.

۷. ایجاد شرکت‌های زایشی

طبق این روش، بخشی از یک دانشگاه، به عنوان یک مرکز صنعتی / تولیدی از دانشگاه جدا می‌شود و به عنوان یک شرکت مستقل عمل می‌کند. ایجاد شرکت‌های زایشی یکی از سیاست‌های اثرگذار در خصوص ارتباط صنعت و دانشگاه است که در سال‌های اخیر بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. ایجاد شرکت‌های زایشی به عنوان روش ورود دانش به صنعت مطرح است.

۸. کارآموزی در صنعت و مهارت‌آموزی صنعت‌گران در دانشگاه

بخش نخست این روش (یعنی کارآموزی در صنعت) را دانشجویان فنی-مهندسی به طور معمول انجام می‌دهند. در ایران نیز دانشگاه‌های صنعتی گذراندن واحدهای درسی کارآموزی را برای دانشجویان خود الزامی کرده‌اند. همچنین صنعت‌گرایان برای آشنایی با آخرین فنون، روش‌ها و نظریه‌ها در دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی حضور می‌یابند.

۹. ایجاد رشته‌های جدید یا تغییر مواد آموزشی رشته‌ها بر اساس نیازهای صنعت

در این مسیر ارتباطی، بر اساس نیازها و مسائل صنعت رشته‌های جدیدی در دانشگاه ایجاد می‌شوند یا به برنامه آموزشی برخی از رشته‌ها، مواد آموزشی اضافه می‌شود که معطوف به شناخت و رفع نیازها و مسائل صنعت است. در کل چندوچون رشته‌های دانشگاهی و میزان ارتباط آن‌ها با نیازها و مسائل صنعت یکی از عواملی است که روی همکاری صنعت و دانشگاه مؤثر است.

* چه ابزارهای سیاستی مؤثری برای ارتقای ارتباط صنعت و دانشگاه در ایران شناسایی شده است؟

مطالعه ما نشان می‌دهد که ضعف‌های جدی در طراحی قوانین مرتبط با ارتباط صنعت و دانشگاه وجود دارد که لزوم بازنگری و اصلاح این قوانین را پر رنگ تر می‌کند.

این مطالعات حاکی از آن است که اکثر این قوانین ممکن است هیچ تأثیری روی ارتقای صنعت و دانشگاه نداشته باشند؛ چراکه نوع ارتباط آنها غیرمستقیم است و این قوانین برای امور بسیار متنوعی طراحی شده است که فقط یکی از آن‌ها می‌تواند ارتباط صنعت و دانشگاه باشد. به علاوه اینکه قوانین ظرفیت‌دار نیز برای اینکه بتوانند روی ارتباط صنعت و دانشگاه اثرگذار باشند باید تغییراتی در آن‌ها اعمال شود و به همین شکل هیچ تأثیری بر این ارتباط ندارند.

در جدول زیر ساختار لیست قوانین و آئین‌نامه‌های مرتبط با مسیرهای ارتباط صنعت و دانشگاه نشان داده شده است.

ما هر یک از این قوانین را به صورت دقیق بررسی کرده و مشکلات آنها را احصا کرده و ضعف‌های آن را شناسایی کرده ایم.

بررسی ما نشان می‌دهد که از بین ۹ مسیر عنوان شده برای شکل گیری ارتباط میان صنعت و دانشگاه، ۲ بار از قرارداد پژوهش، ۱ بار از پژوهش مشترک، ۲ بار از ایجاد شرکت‌های زایشی و ۱ بار از ایجاد رشته‌های جدید استفاده شده است. از ۴ مسیر «جلسه، کارگاه، کنفرانس»، «راهنمایی و انجام پایان‌نامه»، «ایجاد مرکز تحقیقاتی مشترک»، و «ایجاد رشته‌های جدید» هیچ استفاده‌ای نشده است. این در حالی است که این مسیرها به ویژه سه مسیر اخیر از مسیرهای بسیار مهم در ایجاد ارتباط صنعت و دانشگاه هستند.

«پژوهش مشترک» نیز از مهمترین و اصلی‌ترین مسیرهای ارتقای ارتباط صنعت و دانشگاه است؛ با این حال در تمام قوانین بررسی شده فقط ۱ قانون به طور مستقیم از پژوهش مشترک میان دانشگاه و صنعت حمایت کرده است.

ما در پژوهشگاه ایرانداک به صورت ویژه آئین نامه ارتقای رتبه اعضای هیئت علمی را مورد بررسی قرار داده و آن را به صورتی باز طراحی کرده ایم که می‌تواند به تقویت ارتباط صنعت و دانشگاه کمک کند.