بسیاری از نمایشنامه‌های کمدی جهان ترجمه‌های نامرغوبی دارند

به گزارش خبرنگار مهر، سومین جایزه سراسری نمایشنامه نویسی کمدی خندستان مجموعه گفت‌وگوهایی را با اساتید برجسته عرصه نمایشنامه نویسی کشور ترتیب داده است. از جمله این گفت‌وگوها، گفت‌وگوی زنده اینستاگرامی معین الدین عشاقی با «داریوش مودبیان» است که با عنوان «نمایشنامه کمدی، ترجمه و تجربه» انجام شد.

داریوش مودبیان در سال ۱۳۵۳ در رشته بازیگری و کارگردانی تئاتر از دانشکده هنرهای دراماتیک تهران فارغ‌التحصیل شد. او در سال ۱۳۵۹ مدرک فوق‌لیسانس تخصصی مطالعات هنرهای نمایشی را از دانشگاه سوربن پاریس و در سال ۱۳۶۰ فوق‌لیسانس تخصصی زبان‌شناسی را از مؤسسه مطالعات علوم انسانی پاریس دریافت کرد. نخستین فعالیت سینمایی او در سال ۱۳۵۷ به‌عنوان یکی از فیلمنامه‌نویسان فیلم غبارنشین‌ها بود.

نقش ترجمه آثار کمدی در پیشبرد روند فعالیت هنرمندان این عرصه که مودبیان در زمره آنها به شمار می‌رود محور این گفت‌وگو بود. او درباره پیشینه تاریخی ترجمه آثار کمدی گفت: ابتدا باید تعریف درستی از مترجم داشته باشیم. باید بدانیم نمایشنامه کمدی گستره بسیار پهناوری دارد و در همه کشورهای جهان مطرح بوده است. در کشورهای شرقی کمدی همچنان می تواند یک تراژدی هم باشد چون برای انسان شرقی خط تمایز مشخصی بین این دو وجود ندارد. اما به گمان من دو دسته مترجم وجود دارند: مترجم‌های سفارش گیرنده که هر متنی را که به آنها پیشنهاد می‌شود، به سرعت ترجمه می‌کنند و مترجم‌های گزیده کار. مترجم‌های گروه اول سهل انگارانه با متن برخورد می‌کنند ادعای همه چیزدانی دارند ولی مترجمان دسته دوم سختکوش، سختگیر و البته آرام هستند.

وی افزود: از سوی دیگر متون هم به متون عام و خاص تقسیم می شوند. متون عام مانند متون روزنامه ای و متون ساده خبری که فراوان هستند. اما متون خاص که باید به دست گزیده کاران بیفتند متون علمی، آموزشی و یا ادبی هنری هستند و ما در اینجا با ترجمه تخصصی روبه‌رو هستیم. تئاتر و نمایشنامه در هر گونه‌ای که باشد متون تخصصی هستند و باید به عنوان یک تخصص به ترجمه آنها نگاه کرد. این متون تخصصی تئاتر یک زبان مبدا دارند که زبان اصلی است و یک زبان مقصد که زبان مادری مترجم است. آشنایی تخصصی و عمیق نسبت به هر دو زبان برای مترجم لازم است و هنگامی که از تئاتر سخن می‌گوییم مترجم باید به شکل تخصصی زبان تئاتر را هم بداند. در اینجا زبان کمدی هم به عنوان تخصصی مجزا مدنظر است. وقتی متن کمدی برای ترجمه انتخاب شده مترجم قصد تالیف مجددی را دارد و باید واژه به واژه را مورد دقت و بررسی قرار دهد.

مترجم مجموعه ۱۳ جلدی «طنزآوران جهان» با بیان اینکه تئاتر دارای یک پیشینه ادبی و نمایشی است و باید مترجم متون آن در زمینه تئاتر و زمان شخصیت نمایش نیز تخصص داشته باشد، گفت: در بسیاری از زبان‌ها سطوحی وجود دارد و هر نویسنده‌ای برای خود زبانی را انتخاب کرده که مترجم باید با آن آشنا باشد.

به گفته او، در زبان فارسی نباید برای ترجمه شتابزده عمل کرد چون این زبان دارای سطوح مختلفی است و مترجم باید خود فردی طناز و کمدین باشد که طنز را می‌شناسد و به چیزی برسد که در زبان مبدا مدنظر بوده است.

مودبیان ترجمه تخصصی در حوزه تئاتر را دچار یک پارادوکس دانست و گفت: مترجم باید بداند این پارادوکس را نمی‌تواند حل کند و باید با آن درگیر شود. چه بسا که بسیاری از آثار کمدی جهان ترجمه‌های نامرغوبی دارند چون مترجم چنین روندی را طی نکرده است.

سابقه نهضت ترجمه آثار نمایشی در ایران به ۱۵۰ سال قبل باز می‌گردد

داریوش مودبیان با بیان اینکه نهضت ترجمه در ایران به ترجمه آثار نمایشی مولیر باز می‌گردد، گفت: میرزاحبیب اصفهانی حدود ۱۵۰ سال قبل آثار مولیر را به فارسی برمی‌گرداند. مولیر به زبان فرانسه و ترکی آشنا بوده و بسیاری از آثار او برای اولین بار از ترکی به زبان فارسی ترجمه می‌شود. همچنین وقتی مدرسه دارالفنون در تهران تاسیس می‌شود و آموزگاران این مدرسه که اغلب فرانسوی بودند نظام آموزشی فرانسوی را در این مدرسه آموزش می‌دادند، روی متون ادبی فرانسه کار می‌کردند و یک سالن تئاتر هم برای اجرای نمایش‌های کوتاه از مولیر داشتند. بنابراین تاسیس دارالفنون نخستین حرکت به سوی ترجمه بوده است که منجر به ترجمه رمان‌های مردم پسند می‌شود.

طنز ابزاری برای بیان انتقادات به نابسامانی هاست

نویسنده نمایشنامه «قرارداد با مرگ» درباره دلایل انتخاب برخی از متون برای ترجمه گفت: نخستین دلیل این است که جانمایه اثر مترجم را جذب کند. همچنین مترجم باید ببیند این متن چقدر در محیط پیرامون او تعمیم پیدا می کند. در کمدی لایه‌ای برای انتقال هست و مترجم هم حرفی برای گفتن دارد و به محیط اطرافش معترض است اما می‌خواهد با زبان طنز به آن بپردازد. پس متنی را انتخاب می‌کند که محتوای آن قابل تعمیم به محیط اطرافش باشد. گویی شخصیت‌های این متن در اطراف مترجم زندگی می‌کنند. پس مترجم از این متن تریبونی برای بیان اعتراضش می‌سازد.

او درباره آثاری که خود دست به ترجمه آنها زده است، اشاره کرد: این آثار که مورد انتخاب من بوده‌اند هر کدام نکات جدیدی را برای فضای امروز دارند. چون زبان کمدی به زبان کوچه و بازار نزدیک است. این سوالی است که بسیاری از جوانان از من می‌پرسند که به زبان محاوره ترجمه کنند یا زبان رسمی و کتابت؟ من می‌گویم بستگی دارد چه متن و چه نویسنده‌ای و چه هدفی مدنظر شما باشد. شما باید به جانمایه اثر وفادار باشید و اصالت آن را نگهدارید.

مترجم، طراح و کارگردان نمایش «شایعه» تاکید کرد: مترجم متون کمدی باید عاشق این کار باشد و در نهاد خود عشق به طنزپردازی را یافته باشد. من هم بر حسب خلق و خوی شخصی‌ام و عشقی که به کمدی داشتم به این عرصه نزدیک شدم. چنانکه کار در این زمینه گاهی بسیار خسته کننده است و تنها علاقه قلبی می‌تواند مانع این خستگی شود.

او در پاسخ به اینکه مترجم خوب چه ویژگی‌هایی دارد، به برخی از مترجمان بزرگ نهضت ترجمه در ایران اشاره کرد و گفت: محمدعلی فروغی در زبان فرانسه یک ادیب است، چنانکه میرزاحبیب اصفهانی به فرانسه شعر می‌سراید و در نخستین کنگره اروپا شرکت می‌کند. از سوی دیگر میرزاحبیب زبان فارسی و دری را به خوبی می‌دانسته و برای نگاشتن نخستین دستور زبان فارسی مثال‌های فراوانی از گلستان، مثنوی معنوی و شاهنامه آورده است. آن هم در زمانی که این نسخه‌ها به سادگی به دست افراد نمی رسیده است. اما امروزه زیربنای ادبیات ما برای ترجمه در دسترس است و گنجینه‌ای به عنوان لغتنامه دهخدا داریم که بسیار کمک رسان است. پس مترجم باید مجموعه از واژگان را بشناسد.

مودبیان وجه دوم این ساختار را دستور زبان دانست و افزود: مترجم باید بداند واژه‌ها چگونه در کنار هم قرار می‌گیرند. باید انسان ظریف و نکته بینی باشد و واژه‌ها را با ظرافت و به دور از شتابزدگی در کنار هم قرار دهد. سپس این زمینه را گسترده کرده و به شرایط و محیط امروز تعمیم دهد.

کمدی نباید به هجو کشیده شود

داریوش مودبیان در پاسخ به اینکه چرا در عصر حاضر آثار درخشانی در زمینه ترجمه نمایشنامه کمدی در ایران مشاهده نمی‌شود، گفت: اثر درخشان کمدی اثری است که مقبول مردم عام و خواص بیفتد. در پیش از دوران پهلوی نخستین کمدی‌های ایرانی جیجک علیشاه یا جعفرخان از فرهنگ برگشته هستند که جامعه اطراف نویسنده در آنها متجلی شده است. در دوره‌های بعد متاسفانه جلوی کمدی ایستاده اند. چرا که کمدی یک تیغ جراحی است و یک سوی کمدی به هجو اجتماعی و آگاه سازی می‌رسد.

شایان ذکر است؛ سومین جشنواره سراسری نمایشنامه نویسی کمدی و پژوهش خندستان به همت تالارهنر وابسته به سازمان فرهنگی، اجتماعی و ورزشی شهرداری اصفهان در حال برگزاری است.

علاقه‌مندان می توانند برای ثبت نام در این جشنواره و کسب اطلاع از جزییات برگزاری تا ۳۰ مهر ماه به سایت این جشنواره به آدرس www.khandestan.isf.ir مراجعه کنند.