جایگزینی مرگ با زندگی/ قنات‌ها احیا کنندگان کویر تشنه

به گزارش گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از سمنان، موضوع آب و چالش‌های به وجود آمده در پی آن باعث شده که کارشناسان و افراد مختلف در این خصوص اظهارنظر کرده و از جنبه‌های مختلف این شرایط را ارزیابی کنند، اما چیزی که در حال حاضر بیشتر از هر تحلیل به آن نیاز داریم تغییر نگاه به این موضوع و به طور کلی موضوع‌هایی از جنس محیط‌زیست است. نگاهی مساله‌محور و دیدگاهی که به دنبال حل مساله باشد آن هم نه از طریق ایجاد چالش و فشار اجتماعی بر تصمیم‌گیران، بلکه در پی انتقال مفاهیم کارشناسی و نگاه تاریخی در بستری از حقایق موجود.

همه در ایجاد شرایط به وجود آمده مقصریم؛ از مدیریت کلان و اجرایی با تصمیم‌سازی غیرواقع‌گرایانه و تصمیم‌گیری‌های اشتباه تا مردمی که چیزی به نام الگوی مصرف را به رسمیت نمی‌شناسند، از جامعه دانشگاهی تا اهالی رسانه همه در این وضع سهیم هستیم.

بیشتر بارگذاری آبی ما در بخش صنعت، کشاورزی و خدمات مبتنی بر پتانسیل‌های سرزمینی نبوده و تابع تصمیم‌های غیرکارشناسی، سیاسی و محلی است. همین امر موجب شده شاهد صنایع آب‌بر، کشت‌های پرآب و تراکم جمعیتی در مناطق کم آب و کویری هم، چون استان سمنان باشیم.

به حوزه آب نگاه تاریخی داشته باشیم

تحلیل درست شرایط کنونی بدون مرور گذشته امکان‌پذیر نیست، چطور می‌شود ما در گذشته با تکیه بر تفکر و دانش بومی منحصربه‌فرد این منطقه جغرافیایی به یک زیست پایدار رسیده بودیم، اما امروزه علاوه بر دوری از شرایط پایدار، وضعیت زیستی را بحرانی می‌بینیم. گذشتگان ما در همین سرزمین چطور زیسته‌اند و به حیات جمعی ادامه داده‌اند؟

قنات برخوردار از گونه‌ای نظام مهندسی دریا و تکوین یافته در طی سده‌های طولانی بوده است و تمامی ابعاد و رشته‌های فنی نظیر معماری، زمین شناسی، هیدرولیک، سازه و ... را شامل می‌شده است. نقش و کارکرد آن با توجه به وابستگی حیات مادی بشر با این ماده حیاتی، در طول تاریخ برکسی پوشیده نیست. تکنیکی که با فرهنگ و تمدن بخش‌های مهمی از جهان و کشور ما آمیخته شده و امروز به عنوان نمادی از هویت فرهنگی کشور قلمداد می‌شود.

قنات یکی از مناسب‌ترین روش‌ها برای دسترسی به آب در مناطق گرم و خشک محسوب می‌شود و هم اکنون نیز قنات‌ها کمک موثری برای تامین آب مورد نیاز روستا‌ها هستند. آب هایی، چون چشمه ها، روان آب‌ها و آب‌های فصلی از طریق چاه‌های قنات جمع آوری می‌شود و برخی قنات‌ها حتی در بدترین وضعیت کم آبی و خشکسالی آب دهی داشته است، ولی متأسفانه با گذشت زمان، بدلیل عدم آموزش‌ها و فرهنگ سازی‌های لازم، بسیاری از نظام‌های مدیریت سنتی از هم گسیخته شده و جای خود را به نظام‌های مدرن داده اند. مسأله قنات نیز در این میان مستثنی نبوده و به سبب ضعف آموزش و فرهنگ سازی بهینه، به تدریج دچار فروپاشی شیوه‌های مدیریتی گذشته شده است. با توجه به مطالب بالا سوال اساسی این است که آیا عمر قنات به سر رسیده است؟

آیا وقت آن نرسیده که با نگرشی نو و دلسوزانه‌تر به موضوع قنات از دیدگاه علمی و آموزشی بپردازیم؟ آیا ضرورت توجه به مسألة آموزش و پژوهش و ارتقاء فرهنگ، حفظ، بقا و تداوم میراث‌های تکرارناپذیر تاریخی در کشور احساس نمی‌شود.

محو قنات، تنها از بین رفتن و نابود شدن شیوه استحصال آب و یا یک نوع از انواع بهره برداری از منابع آب نیست، بلکه محو یک فرهنگ و یک میراث گران بهای تاریخی است. از سوی دیگر، با توجه به خشکسالی‌های اخیر و افزایش نیاز به آب به دلایل گوناگون و نقشی که قنات‌ها در این راستا ایفا می‌کنند، برنامه ریزی درست و مدیریت همه جانبه قنات‌ها لازم به نظر می‌رسد. باید گفت قنات یکی ازقدیمی‌ترین فناوری‌ها در زمینه استحصال آب است که ریشه در تاریخ ایران دارد، اما امروزه این تونل‌های حاوی آب رو به نابودی است و مخالفان حفظ قنات، طرفدران آن را کهنه پرست می‌دانند.

پیداست قنات در پیوند با جغرافیا و تاریخ اجتماعی و اقتصاد، فرهنگ و باور‌های هزارساله مردمی است که در این سرزمین شکوفایی تمدنی و فرهنگی خود را آزموده است، و در سخت‌ترین شرایط آب و هوایی ایران، آبادی‌های بهشت مانند فراوانی آفریده است. تلاشی که بدون برخورداری از یک فرهنگ غنی و برانگیزاننده امکان پذیر نبوده است.

نقش ارزنده قنات بر زیست محیط و منظر طبیعی قنات یک سامانه پایدار طبیعی، و از لحاظ زیست محیطی بسیار با ارزش است. چراکه این سامانه نه تنها سفره‌های آبی را تهدید نمی‌کند، بلکه مناسب‌ترین روش استحصال و بهره برداری از منابع آب در امر توسعه پایدار است. قنات‌ها علاوه بر کاربرد اقتصادی برای انسان، به عنوان تنظیم کننده‌های دقیق تخلیه آب‌های زیرزمینی محسوب می‌شوند. قنات‌ها علاوه بر آنکه به دلیل پیشینه تاریخی ارزشمندشان در زمره میراث ملی ایران قرار دارند و در مواردی می‌توان با اعمال مدیریتی صحیح از آن‌ها برای یاری طبیعت در پیشگیری از حوادث فاجعه آفرین بهره گرفت.

در این میان کم آبی و خشکسالی‌های اخیر بسیاری از شهر‌های کویری کشور از جمله استان سمنان موجودیت و مدنیت خود را در طول تاریخ دراز و دیرینه خویش، مدیون سازه‌ای به ظاهر ساده، اما بسیار ارزشمند و کاملا بومی هستند، آن سازه چیزی نیست جز قنات. حفر قنات یک حماسه است، حماسه‌ای بزرگ برای جایگزین کردن مرگ با زندگی و ممات با حیات.

بیشتر بخوانید: آب بیش از ۱۴ هزار هکتار اراضی کشاورزی استان سمنان از قنات تامین می‌شود

قنات، شاهکار مهندسی ایرانیان و مطمئن‌ترین شیوه استحصال آب

شاهینی مدیر آب و خاک و امور فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی استان سمنان در گفت و گو با خبرنگار ما گفت: با صرفه‌ترین، منطقی‌ترین و مطمئن‌ترین شیوه استحصال آب قنات است و همین موضوع موجب شد ضرورت تامین اعتبار برای طرح‌های مرمت و بازسازی قنات مورد توجه قرار گیرد.

او هم چنین بیان کرد: تاریخچه قنات در استان سمنان به بیش از ۲ هزار سال پیش می‌رسد که می‌توان به قنات نصرتیه در شهرستان میامی به عنوان قدیمی‌ترین قنات استان اشاره کرد.

نبود مقنی جوان  نبض قنوات را خاموش می کند

شاهینی علی رغم اهمیت احیا و لایروبی قنوات ، بدلیل نبود مقنی جوان و خبره ، این میراث گذشتگان را به دست فراموشی سپرده است که باید با انتقال تجربه گذشتگان و آموزش جوانان این حرفه ی سازگار با مهندسی آب را حفظ وبرای احیا و بازسازی اصولی و درست قنوات تلاش کرد.

مدیر آب و خاک و امور فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی استان سمنان ضمن بیان اینکه ۱۰ درصد از آب بخش کشاورزری استان از قنات‌ها تامین می‌شود ابراز داشت: آب مورد نیاز بیش از ۱۴ هزار و ۱۹۶ هکتار از اراضی کشاورزی استان سمنان از طریق قنات تامین می‌شود و این میزان اراضی کشاورزی تغذیه کننده از آب قنات نشان دهنده اهمیت لای‌روبی و مرمت قنات است.

شاهینی با اشاره به اینکه مرمت قنات ها در استان سمنان تثبیت منابع آبی را در پی دارد بیان کرد: با توجه به پراکندگی قنات ها در مناطق کویری و وابستگی زندگی جمعیت‌های اندک همین مناطق روستایی پراکنده در هر منطقه از استان به آب قنات، جلوگیری از مهاجرت و در نتیجه حفظ و حراست کویر از سوی همین تعداد خانوار کم ساکن مناطق کویری استان از دیگر نتایج مثبت مرمت و احیای قنات ها است که به حفظ و حراست از منابع آب‌وخاک منجر می‌شود.

حسین شاهینی با بیان اینکه مرمت و بازسازی قناتهای استان سمنان با هدف حفظ آنها به‌عنوان یک میراث فرهنگی و افزایش آبدهی مصارف کشاورزی در دست پیگیری است، صریح کرد: حفظ قنات یعنی حفظ حیات در یک عرصه بیابانی، چرا که باصرفه‌ترین و مطمئن‌ترین و منطقی‌ترین شیوه استحصال آب از طریق قنات است.

او اضافه کرد: در هنگام بروز حوادث و بلایای طبیعی یا حمله سایبری دشمن به تاسیسات و زیرساخت‌های شهری در صورت قطع برق شهری، فقط قنات‌ها قادر به تامین آب کشاورزی و شرب است که همین موضوع بر اهمیت توجه به قنات‌ها می‌افزاید.

شاهینی با اشاره به سختی کار‌ها در انجام لایروبی و بازسازی قنات‌ها، یادآور شد: طرح امکان‌سنجی استفاده از ربات‌های خودکار و نیمه‌خودکار در کاوش قنات‌های آبرسانی و آنالیز فرآیند تعمیرات آن‌ها به منظور کاهش حوادث احتمالی هنگام کار در لایروبی و بازسازی قنات پیگیری می‌شود.

نتیجه گیری

 در شرایط امروز امنیت زیستی از اولویت، تبدیل به یک ضرورت شده و توسعه اقتصادی را بدون آن نمی‌توان محقق کرد و به نوعی پیش‌شرط آن محسوب می‌شود؛ بنابراین حرکت در جهت مدیریت اصولی و پایداری منابع آبی که یکی از عناصر ایجادکننده امنیت زیستی است باید به طور جدی در برنامه‌ریزی‌ها و تصمیم‌گیری‌ها در نظر قرار گیرد.

گزارش از زینب حیدری 

انتهای پیام/ح