میراث مارکسیسم در تونس/ نقش چپ‌ها در مبارزه با استعمار فرانسه

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه: رایزنی فرهنگی ایران در تونس در تازه‌ترین رصد خود از رخدادهای عرصه فرهنگ در این کشور از انتشار کتاب جدید حبیب القزدغلی، استاد تاریخ معاصر دانشگاه منوبه تونس تحت عنوان «برگ‌هایی از تاریخ ما» خبر داده است. این کتاب در روز ۲۶ اوت ۲۰۲۱ توسط مرکز انتشارات «نیروانا» در قطع متوسط و ۲۱۹ صفحه به چاپ رسید.

دلیل انتخاب این کتاب جهت معرفی، اهمیت تاریخی و مستند سازی آن از یک سو و جدید بودن اثر و پیام نمادین تاریخ انتشار آن همزمان با جشن صدمین سال تأسیس اولین هسته‌های کمونیسم در کشور تونس بود که نویسنده در کتاب خود اهمیت زیادی به این مسئله داد و وقت و تلاش خود را برای احیای این مناسبت صرف کرد تا در نزد نسل حاضر و نسل‌های آینده تثبیت شود، چرا که فعالیت‌های چپ گرایانه در تونس ریشه‌ها و امتداد و عمق تاریخی خاصی دارد. بنابراین حفظ و بررسی آن و تشویق به تجدید نظر در آن از ضروریات به شمار می‌رود.

نقشی که استاد حبیب القزدغلی در حوزه پژوهش و اقدام به این مطالعه ایفا کرد، بسیار مهم است و در قالب یک کارگاه میراث تاریخی کشور، به حفظ این بعد از میراث مبارزاتی که امتداد تجسم مسیر مبارزاتی و حرفه‌ای اوست، کمک می‌کند. القزدغلی از نیمه دهه هفتاد قرن گذشته به حزب کمونیست تونس پیوست و با دفاع از رساله دکترای خود در سال ۱۹۸۸ تحت عنوان «تحول جنبش کمونیسم در تونس ۱۹۱۹ تا ۱۹۴۳» در تاریخ جنبش کمونیستی این کشور به ایفای نقش پرداخت. همین امر به مبارزات این استاد دانشگاه بعد علمی و دانشگاهی داد. تعهد سیاسی در نزد او با پایبندی به قواعد پژوهش دانشگاهی گره خورد، به طوری که او را واداشت تا به تعمق بیشتر در پژوهش و مطالعه بپردازد و بر منابع و اسناد آرشیوی مختلفی تکیه و البته فاصله مشخصی را با موضوع مورد بررسی حفظ کند و به قواعد پژوهش تاریخی ملتزم باشد و به آن احترام بگذارد و از گرفتار شدن در خودگرایی مرتبط با شیفتگی به فعالیت سیاسی و به ویژه چپ گرایانه بپرهیزد. همین امر باعث شد که او از یک سو اصول خود را حفظ کند و از سوی دیگر در تعامل با حافظه گروهی و تاریخ ملی به دور از هرگونه بهره برداری یا تقلب امانتدار باشد.

وقتی به کتاب «برگ‌هایی از تاریخ ما» مراجعه می‌کنیم درمی‌یابیم که این کتاب دربردارنده تعدادی از مقالات دارای بُعد تاریخی در ارتباط با تاریخ جنبش کمونیسم در تونس در طول صد سال است و تلاش دارد تا سابقه تعدادی از مبارزان و رهبران و بزرگان این جنبش را از طریق مقالاتی که در حدود ۴۰ سال گذشته در روزنامه «راه جدید» منتشر شد، معرفی کند، مقالاتی که بیشتر آنها از زمان انتشار نخستین شماره از این روزنامه در اکتبر ۱۹۸۱ منتشر شدند.

مقدمه این کتاب دربردارنده معرفی نقاط عطف تاریخ جنبش کمونیسم است که با معرفی اصول حزب کمونیسم تونس در دهه ۱۹۲۰ آغاز می‌شود و با اشاره به عبور این حزب از دهه ۱۹۳۰، به مشارکت آن در نبرد با نازی‌ها در دهه ۱۹۴۰ و نقشی که در نبرد استقلال تونس در دهه ۱۹۵۰ و مراحل پس از آن یعنی اعمال حاکمیت ملی چه در دوره پیش از ممنوعیت فعالیت آن (۱۹۵۶ - ۱۹۶۳) یا در حین ممنوعیت (۱۹۶۳ - ۱۹۸۱) و پس از لغو ممنوعیت فعالیت آن ایفا کرد، می‌پردازد و در مرحله بعدی به تولد جنبش تجدید در دهه ۹۰ تا آغاز یک روند دموکراتیک اجتماعی در سال ۲۰۱۲ اشاره می‌کند.

این کتاب به دو بخش تقسیم می‌شود: یک بخش عربی و بخشی دیگر فرانسوی. بخش اول خود به سه فصل اصلی تقسیم می‌شود که دربردارنده مقالاتی است که در فاصله سال‌های ۱۹۸۱ تا ۲۰۱۷ در روزنامه «راه جدید» منتشر شده بود و با توجه به دارا بودن ۳۳ مقاله، بزرگ‌ترین بخش این کتاب به شمار می‌آید. اما بخش دوم این کتاب دربردارنده مقالاتی در تمجید از مبارزانی همچون عبدالحمید بن مصطفی (مارس ۱۹۲۶ - سپتامبر ۲۰۱۷) و عبدالمجید التریکی (سپتامبر ۱۹۴۷ - فوریه ۲۰۱۹) است. در آخرین قسمت از این بخش نیز مهمترین ایستگاه‌ها و نقاط عطف در تاریخ جنبش کمونیست تونس به شکل یک جدول زمانی، شامل مهمترین تحولات و رخدادهای تاریخی کمونیست‌ها و به طور کلی جریان چپ گرا در تونس ارائه شده است. بخش فرانسوی از این کتاب نیز به دو بخش تقسیم می‌شود که در بخش نخست برخی از مقالات منتشر شده در روزنامه «راه جدید» در فاصله سپتامبر ۲۰۰۴ الی اکتبر ۲۰۰۹ آمده است و در بخش دوم نیز مقالات مربوط به تجلیل از شخصیت‌های برجسته چپگرا یا مارکسیست از جمله بول صباغ، محمد حرمل، جولیات بسیس، یاتریس سلامه و الحبیب عطیه منعکس شده است.

با بازگشت به بزرگترین بخش این کتاب که همان مقاله‌های منتشره در روزنامه راه جدید در دهه ۱۹۸۰ هستند، درمی‌یابیم که موضوعات متعددی شامل مناسبت‌های فراوان و بسیاری از تاریخ‌های مهمی که حزب کمونیسم از زمان لغو ممنوعیت فعالیت خود در سال ۱۹۸۱ به ثبت رساند را دربر دارد و همچنین گفت‌وگوهای متعددی با شخصیت‌های برجسته جنبش کمونیست که نقش‌های مهمی در رخدادها و تحولات مختلف در تاریخ این جنبش ایفا کردند در آن مطرح شده است. در واقع به دلیل ضیق وقت و محدودیت عرصه، برای ما دشوار است که تمامی آن مقالات را مطرح کنیم، چرا که جزئیات متعددی در آن وجود دارد، اما در این کتاب به مهمترین این مقالات خواهیم پرداخت. چینش این مقالات نیز بر اساس ترتیب زمانی تنظیم شده است امری که ما را به در پیش گرفتن روشی برای تجمیع این مقالات بر اساس تکیه بر عناصر محوری متمرکز بر وحدت موضوع سوق می‌دهد.

تاریخ‌ها و مناسبت‌های مهم

این مقالات به مناسبت‌ها و اعیاد ملی متعدد، از جمله سالروز تاریخ استقلال تونس پرداخته‌اند و در ۲۰ مارس ۱۹۸۲ و روز کارگران در ۲ مناسبت، یعنی ابتدای مه ‌۱۹۸۲ و ۳۰ آوریل ۱۹۸۳ تألیف شدند و به واسطه این دو مناسبت، به ارتباط گسترده بین حزب کمونیست تونس و تاریخ طبقه کارگران در این کشور به واسطه حضور مستمر این حزب از زمان تأسیس در بیشتر کشمکش‌های اجتماعی و ملی که طبقه کارگران تونسی در آن حضور داشتند، به علاوه همبستگی کمونیست‌ها با دوستان سندیکایی خود در مبارزات‌ ایشان برای به دست آوردن حقوق خود و بهبود وضعیت‌شان اشاره دارد.

همچنین مقاله هفتم در سال ۱۹۸۱، به مبارزات برای «بیرون راندن» اشغالگران فرانسوی اشاره دارد که کمونیست‌ها با تمام امکاناتشان در این مبارزات ورود کرده و تظاهرات‌های بسیاری به راه انداختند و بسیاری از آنها به عنوان داوطلب در این مبارزات حضور داشتند. در این مقالات همچنین فشارهایی که رهبران کمونیستی و حقوقدانان و شخصیت‌های سندیکایی در سپتامبر ۱۹۳۴ متحمل شدند منعکس شده است.

در این مقالات همچنین مواضع و یادداشت‌های حزب در مناسبت‌های مختلف از جمله یادداشت حزب کمونیست تونس در هفتمین دوره نشست سازمان ملل متحد در آغاز دهه ۱۹۵۰ اشاره دارد که این حزب در آن از سازمان ملل خواسته بود تا دولت فرانسه را به تغییر سیاست‌های خود در تونس و لغو دو معاهده باردو و مرسی فرا بخواند و به نظام سرپرستی و قیمومیت پایان دهد و همچنین تمامی نیروهای بیگانه از خاک تونس خارج شوند. در یکی از این مقاله‌ها به ناراحتی این حزب از بی توجهی یک کنفرانس تاریخی که برای کمک به کمونیست‌های تونس در مبارزه با نازی‌ها در این کشور برگزار شده بود، به جنگ جهانی دوم اشاره شده است و البته نویسنده این کتاب فرصت یادآوری به حضور حزب کمونیست در انتخابات تاسیسی، انتخابات مجلس قانونگذاری و انتخابات شهرداری‌ها در دوره‌های مختلف از تاریخ این کشور از زمان استقلال به بعد، به علاوه همراهی در برنامه‌های احیای پنجاهمین سالگرد برگزاری نخستین کنفرانس حزب کمونیست در سال ۱۹۳۹ را از دست نداد و سخن خود را با اظهاراتی درباره کنفرانس حزب «المسار» در سال ۲۰۱۴ به عنوان ایستگاه جدیدی در جاده جنبش اصلاح اجتماعی و آگاهی بخشی به پایان برد.

معرفی تعدادی از مبارزان و رهبران جنبش چپ در تونس

در این کتاب علاوه بر اشاره به سالروز مرگ خمیّس الکعبی و حسن السعداوی به رصد جزئیات زندگی مختار العیاری در دوره تبعید و معرفی سابقه مبارزاتی کمونیستی و سندیکایی او پرداخته شده است. در چارچوب معرفی مهمترین شخصیت‌هایی که نقش محوری در منعکس کردن اندیشه چپگرا در کشور تونس داشتند، به یادداشت‌های سلیمان بن سلیمان اشاره شد که در آن، به معرفی مسیر اندیشه چپگرا و اصول ثابت آن که می‌تواند چارچوب‌های مهمی از تاریخ جنبش ملی را مشخص کند فرا خوانده شده است. در همین چارچوب، به زندگی مبارزاتی پربار محمد النافع از مبارزان کمونیست تونس و نقش‌های متنوعی که در مبارزات ملی و اجتماعی در کشور تونس ایفا کرده است، پرداخته شد.

گفت‌وگوها و تاریخ شفاهی

مطالب متعددی به شکل گفت‌وگو میان این نویسنده با تعدادی از شخصیت‌های فعال در جنبش کمونیستی در رابطه با مراحل مختلف این جنبش در این کتاب آمده است و در واقع این بخش از کتاب را به روایت حافظه این مبارزان در رابطه با رخدادهای مشخص تبدیل کرده است:

- گفت‌وگو با علی التلیلی (برادر احمد التلیلی دبیرکل اتحادیه مشاغل تونس در دهه ۱۹۶۰) با موضوع تجربه‌های سندیکایی او در منطقه قفصه و حوزه معدنی آن.

- گفت‌وگو با محمد جراد، از رهبران جنبش کمونیست که در نبرد استقلال تونس شرکت داشت، با موضوع پاسخ او به مسئله موضع این حزب راجع به اتحاد فرانسه در نتیجه جنگ جهانی دوم و مقاومت در برابر سیاست سرکوبگری این کشور در دهه ۱۹۵۰.

- گفت‌وگو با دختر مختار العیاری، مبارز کمونیستی و سندیکایی که یکی از دوستان محمد علی الحامی و از رهبران جامعه عموم کارگران تونسی در فاصله سال‌های ۱۹۲۴ - ۱۹۲۵ بود.

آنچه در این کتاب آمده است یک سند تاریخی مهم برای علاقه‌مندان به شناخت برخی از جوانب تاریخی تونس، آن هم نه تنها در رابطه با تاریخ جنبش کمونیسم در این کشور، بلکه در رابطه با کل تاریخ ملی آن است و یک منبع مورد استناد برای پژوهشگران در حوزه تاریخ معاصر به شمار می‌رود و اطلاعات علمی و دانشی قابل توجهی را فراتر از مسئله حفظ حافظه در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهد و به منزله همکاری ارزشمندی در بیشتر علوم انسانی و اجتماعی است.