سه سناریوی پیش روی برجام؛ از برجام بهتر از برجام روحانی تا گریز هسته ای صفر/ ایران چه تضمین هایی از آمریکا و اروپا می خواهد؟

بین الملل تابناک: علی باقری کنی، مسئول پرونده هسته‌ای در وزارت خارجه ایران در توییتر خود نوشت که در تماس تلفنی با آقای انریکه مورا، آغاز مذاکرات با هدف لغو تحریم‌های غیرقانونی و غیرانسانی، در روز ۸ آذرماه در وین مورد موافقت قرار گرفت. در واقع، قرار است ۸ آذرماه دوئل بزرگ دیگری بر سر پرونده هسته ای ایران آغاز شود. 

در این میان، ایران بیش از هر زمانی و با توجه به تجارب بدعهدی های آمریکا و اروپا در برجام، خواستار ارایه تضمین هایی برای منتفع شدن از مزایای برجام و جلوگیری از ادامه بدعهدی ها شده است. مطالبه ای که از نظر برخی تحلیل گران غیرواقع بینانه و ناشدنی است و از دیدگاه برخی دیگر طرف های مقابل ایران به ویژه آمریکا اگر اراده لازم را داشته باشند می توانند تضمین هایی به ایران بدهند. 

در همین رابطه، تابناک در گفتگو با دکتر «حیدر علی مسعودی» عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی و کارشناس مسائل آمریکا و سیاست خارجی به این موضوع پرداخته است. اینکه سناریوی های پیش روی برجام کدامند، چرا ایران تضمین می خواهد و تضمین هایی که ایران می تواند مطالبه کند چه هستند؟

تابناک: سناریوهای پیش روی برجام چه هستند؟

دکتر مسعودی: سناریوهای پیش روی برجام را باید در قالب سه سناریو از سناریوهای خوشبینانه تا سناریوهای بدبینانه در نظر گرفت. 

خوشبینانه ترین سناریو؛ برجام بهتر از برجام روحانی 

 خوش‌بینانه ترین سناریوهای ممکن از میان این سه سناریو، سناریوی برجام بهتر از برجام روحانی است. یعنی مذاکرات دولت آقای رئیسی اگر شروع بشود و حالت خوشبینانه برایش اتفاق بیفتد این است که در واقع یک توافق بهتری از آنچه که در زمان آقای روحانی اجرا شد، توافق بشود. این توافق بهتر البته به معنای یک توافق جدید نیست بلکه در عمل به معنای تعهدات واقعی و ملموس و در واقع عملی آمریکا برای اجرای همان تعهدات آمریکا در برجام است. یعنی تعهدات عملی آمریکا برای اجرای همان برجام قبلی که آمریکا در آن قرار داشته می شود.

سناریوی دوم؛ توافق موقت 

 سناریوی دوم که بدبینانه است سناریوی توافق موقت است. اگر مذاکرات فرسایشی بشود و دو طرف با خواسته های حداکثری و با موضع بدون تغییر و موضع سختگیرانه وارد این مذاکرات بشوند و بعد از یک نشست، دو نشست یا چند نشست معلوم شود توافقات و مطالبات حداکثری قابل تعدیل شدن و قابل تغییر نیستند آنوقت سناریوی دوم این هست که یک توافق موقتی بشود و براساس این توافق موقت ایران بخشی از برنامه هسته ای خود را بخصوص آن بخش های هسته ای حساس خود را متوقف کند و به این معنی آن نگرانی های فزاینده آمریکایی ها و کشورهای دیگر را تا حدودی کم کند و در مقابل بخشی از تحریم های آمریکا بر ضد ایران تعليق شود و یک سری معافیت های صادراتی برای نفت ایران در واقع صادر و اعطا شود. این معافیت ها و شکل موقت توافق تا یک بازه زمانی ادامه پیدا کند تا نتایج انتخابات میان دوره ای کنگره آمریکا در سال ۲۰۲۲ مشخص شود و بعد اگر نهایتا تمایلی از سوی دوطرف بود مذاکراتی برای تمدید این توافق یا توسعه این توافق انجام و دنبال شود.

سناریوی سوم؛ گریز هسته ای صفر 

سناریوی سوم که سناریوی کاملا بدبینانه ای هست و من طبیعتا احتمالش را کم میبینم سیاست گریز هسته ای صفر برای چانه زنی بزرگ است. یعنی ایران سرعت برنامه هسته ای و کیفیت برنامه هسته ای را به گونه ای بالا ببرد و افزایش دهد که عملا فاصله ایران با بمب اتم فاصله یک تصمیم سیاسی شود که این را من سیاست گریز هسته ای صفر می‌گویم. یعنی ایران اگر تصمیم سیاسی بگیرد می‌تواند در واقع یک بمب هسته ای را آزمایش کند که این برای چانه زنی بزرگ بین ایران و آمریکا است.  

تابناک: ایران از آمریکا و اروپا خواسته برای عمل به تعهدات خود در برجام ضمانت های بدهند. ضمانت های مورد نظر ایران کدامند؟ 

دکتر مسعودی: یک فرضیه این هست که این ضمانت هایی که ایران مطالبه می‌کند درواقع درمقابل و در واکنش به خواسته های فرابرجامی آمریکا باشد. چون آمریکایی ها تلاش می‌کنند که در بیانیه احیای برجام چندجمله را بگنجانند و براساس این جملات، ایران برای مذاکرات در حوزه های موشکی و مسائل منطقه ای اعلام آمادگی کند. لذا ایران در واکنش به خواسته‌های فرابرجامی آمریکا درخواست تضمین را مطرح کرده است. 

 به هرصورت آنچه که در خواسته‌های ایران مطرح است دو ضمانت است؛ یکی ضمانت عدم تحریم دوباره‌ و دیگری ضمانت عدم خروج آمریکا از برجام در آينده که من در رابطه با هرکدام از این ها نکاتی را عرض می‌کنم.

 دررابطه با ضمانت عدم‌ تحریم دوباره آنچه‌ که در عمل قابل تحقق است- باتوجه به وضعیت حقوقی و سیاسی داخل آمریکا - این است که دولت فعلی آمریکا چندکار را در راستای این خواسته ایران انجام دهد. یکی اینکه به نوعی آمریکا در آن بیانیه احیای برجام یا بیانیه بازگشت آمریکا به برجام تضمین کند که افراد و نهادهایی که مطابق با برجام تحریم هایشان لغو می‌شود این ها دوباره تحت تحریم دولت آمریکا قرار نمی‌گیرند. در واقع آمریکا تضمین کند، شرکت‌ها، نفتکش‌ها و همه آن مجموعه افراد حقوقی و حقیقی دخیل در مبادلات تجاری ایران، فعالیت های هسته ای و حتی برنامه های غیر هسته ای دوباره تحت تحریم های آمریکا قرار نمی‌گیرند. این بنظرم یک خواسته معقول و قابل تحققی هست که ایران می‌تواند دنبال کند و طرف مقابل هم می‌تواند این خواسته را تاحدودی عملی کند.

دوم اینکه آمریکا دربیانیه بازگشت به برجام تعهد دهد که اجرای قوانین تحریمی ایران را به گونه ای متوقف کند که ایران بتواند از منافع و مزایای برجام بهره مند شود. یعنی اگر قرار است که آمریکا به برجام برگردد اما دولت آمریکا قوانین تحریمی ایران مثل قانون تحریم کاتسا، قوانین مربوط به مسئله تهدید ایران و حقوق بشر و این ها را هم اجرا کند و اجرای آن ها مانع منتفع شدن ایران از برجام شود، عملا یعنی این که ایران هيچ منفعتی از بازگشت آمریکا به برجام نخواهد برد. بنابراین به نظرم این تضمین هم قابل تحقق هست. در واقع تضمین توقف اجرای قوانین تحریمی ایران به گونه ای ایران بتواند از منافع برجام منتفع شود.

  مسئله بعدی که در رابطه با همین ضمانت عدم تحریم دوباره است، تعهد دولت آمریکا به وتوی تحریم های احتمالی کنگره آمریکاست که این بنظر می رسد کمی نسبت به آن دو تعهد و ضمانت دیگر در هاله ای از ابهام قرار دارد که واقعا دولت آمریکا بتواند همچین تعهدی را بدهد یا نه. 

علی رغم اینکه حتی در شرایط فعلی که یک وضعیت توازن قدرت بین جمهوری خواه ها و دموکرات ها در سنای آمریکا وجود دارد، وتوی تحریم های کنگره آمریکا و بصورت خاص سنای آمریکا برای دولت این کشور و شخص بایدن دارای هزینه سیاسی بسیار زیادی است. چرا که به هرحال مخالفین برجام در سنای آمریکا- بین جمهوری خواهان و حتی برخی دموکرات ها مانند سناتور باب منندز رئیس کمیته روابط خارجی سنا- نفوذ دارند. اینکه دولت آمریکا حاضر باشد هزینه سیاسی سنگینی را بدهد برای اینکه این را وتو کند منطقا غیرممکن و غیرعملی نیست. یعنی به لحاظ حقوقی این کار امکان‌پذیر است اما باتوجه به انتخابات پیش‌روی کنگره آمریکا( انتخابات میان دوره ای آمریکا در سال آینده) در سال ۲۰۲۲ و باتوجه به شرایط سیاسی شکننده ای که در داخل آمریکا به جهت کاهش محبوبیت بایدن و بیماری وی وجود دارد شرایط دشوار خواهد بود.از سوی دیگر نشانه هایی وجود دارد مبنی براینکه در انتخابات ميان دوره ای کنگره در سال آینده ممکن است حتی اکثریت دموکرات در مجلس نمایندگان آمریکا از دست رود و همچنین وضعیت سنای آمریکا هم از این وضعیت کمابیش متوازنی که وجود دارد به هم بخورد.

بنابراین به لحاظ سیاسی وتوی تحریم های احتمالی کنگره تاحدودی سخت است ولی به لحاظ حقوقی امکان‌پذیر است. آن ضمانت دومی که ایران مطالبه می‌کند ضمانت عدم خروج آمریکا در آینده است. یعنی ضمانت عدم خروج آمریکا تا آینده کوتاه‌ مدت یعنی تا سال ۲۰۲۴ که دولت بایدن بر سر کار است و یا حتی فراتر از او در هر دولتی در آینده نظام سیاسی آمریکا این تعهد یا این ضمانت داده شود. خب آن وجه اولش یعنی این خواسته ایران که آمریکا متعهد شود و تضمین کند که حداقل دولت آقای بایدن دولت مستقر در آمریکا از برجام خارج نمی‌شود به نظر می‌رسد که این هم قابل تحقق است. یعنی هم به لحاظ سیاسی و هم حقوقی در بیانیه بازگشت آمریکا به برجام دولت بایدن می‌تواند متعهد شود تضمین کند و ضمانت کند که حداقل تا زمان اجرای تعهدات از سوی ایران آمریکا هم در برجام باقی خواهد ماند. این چیزی بود که ظاهرا در خبرها هم داشتیم که آقای بایدن این را در اجلاس گروه ۲۰ هم به نوعی مورد تاکید قرار داده بود.

پس این هم تعهد و ضمانتی است که قابل تحقق است اما آن که دولت آقای بایدن تعهد حقوقی یا حتی تعهد ظاهری و لفظی دهد برای عدم خروج آمریکا از برجام در دولت های آينده آمریکا، خب مسئله ای است که فکر میکنم هیچ دولتی این را نمی‌دهد. بنابراین دولت فعلی هیچ ضمانتی را در این زمینه نمی‌تواند بدهد و به هرحال بنظر میرسد که ایران می تواند روی همان بحث برهه زمانی دولت آقای بایدن تأکید کند.